2012 umhverfisvoktun

Alcoa Fjarðaál
Umhverfisvöktun 2012
Alcoa Fjarðaál
Umhverfisvöktun 2012
Skýrsla unnin af Náttúrustofu Austurlands
og Nýsköpunarmiðstöð Íslands fyrir Alcoa Fjarðaál
NA-130125
Neskaupstaður
Apríl 2013

Egilsstaðir
Neskaupstaður
Skýrsla nr: NA-130125
Dags (mánuður, ár): Apríl 2013
Dreifing: Lokuð
Heiti skýrslu (aðal- og undirtitill):
Upplag: 11
Alcoa Fjarðaál. Umhverfisvöktun 2012
Síðufjöldi: 71
Fjöldi korta:
Fjöldi viðauka: 15
Höfundar: Erlín Emma Jóhannsdóttir, Hermann Þórðarson og Kristmann Gíslason
Unnið fyrir: Alcoa Fjarðaál
Samvinnuaðilar: Efnagreining, Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Skýrslur nr. 6EM12010 og 6EM12011
Útdráttur: Frá því að álver Alcoa Fjarðaáls í Reyðarfirði var gangsett árið 2007 hefur verið fylgst með áhrifum
þess á umhverfið. Grunnrannsóknir fóru fram á árunum 2004-2006. Umhverfisvöktunin árið 2012 fór fram
samkvæmt umhverfisvöktunaráætlun sem samþykkt er af Umhverfisstofnun, þar sem vakta skal andrúmsloft
(veður og loftgæði), gróður og yfirborðsvatn. Vegna hárra flúorgilda í grasi sumarið 2012 voru gerðar
viðbótarrannsóknir á heyi, korni og matjurtum í Reyðarfirði. Kannaður var styrkur flúors í kjálkum sauðfjár og
sjónræn skoðun var framkvæmd á sauðfé, hrossum og nautgripum.
Gagnasöfnun: Upplýsingum um loftgæði og veðurfar var safnað frá fjórum loftgæðastöðvum innan og utan
þynningarsvæðis. Mæliþættir í lofti eru: svifryk, flúor og brennisteinstvíoxíð. Ryki var safnað á síur og mælt í
því flúor og fjölhringa arómatísk vetniskolefni. Einnig var fylgst með sýrustigi, klóríði, súlfati og flúori í úrkomu.
Veðurgögnum var einnig safnað á öllum fjórum stöðvunum sem og frá Veðurstofu Íslands.
Sýnum af gróðri var safnað á föstum sýnatökustöðum, bæði innan og utan þynningarsvæðis. Grasi og
rabarbara var safnað sex sinnum yfir sumarið. Bláberjalyngi, fléttum, mosa, kartöflum, laufblöðum reynitrjáa,
bláberjum og krækiberjum, heyi og furunálum var safnað einu sinni. Flúor var mældur í öllum gróðursýnum og
auk þess var styrkur þungmálma mældur einu sinni í rabarbara, kartöflum og grænkáli. Sjónrænt mat var lagt á
ástand sjaldgæfra tegunda, gróðurs í görðum og mólendi til að kanna hvort plöntur bæru einhver merki sem
líkst gætu skemmdum af völdum flúors. Fléttur og mosar á steinum og klöppum voru ljósmyndaðar. Vatni var
safnað fjórum sinnum og var sýrustig, flúor, klóríð, súlfat og fjölhringa arómatísk vetniskolefni mælt í
sýnunum.
Helstu niðurstöður: Austan- og vestanáttir voru ríkjandi í Reyðarfirði árið 2012. Austlægir vindar voru
algengari yfir sumarið en vestlægir vindar að vori og á haustmánuðum. Svifryk mældist aldrei yfir
heilsuverndarmörkum. Brennsteinstvíoxíð í lofti var hærra árið 2012 en 2011. Flúor í lofti var hærri árið 2012
en 2011 en fór þó aldrei yfir viðmiðunarmörk. Styrkur fjölhringa arómatískra vetniskolefna mældist lægri milli
ára. Nokkur hækkun var á sýrustigi í úrkomu frá því sem var. Veruleg hækkun var á flúorgildum í úrkomu.
Lítilsháttar hækkun var á brennisteini í úrkomu frá því sem var árið 2011.
Ársmeðaltal flúors í gróðursýnum var almennt hærri árið 2012 en 2011. Á milli áranna var marktæk hækkun á
gildi flúors í grassýnum, mosa, fléttum og bláberjalyngi. Styrkur flúors í laufum reynitrjáa var hins vegar
marktækt lægri árið 2012 heldur en 2011. Í öðrum gróðursýnum var einnig hækkun en ekki marktæk.
Meðalstyrkur flúors í grasi yfir vaxtartímann mældist yfir viðmiðum fyrir sauðfé norðvestan álvers en innan
marka sunnan megin. Styrkur flúors í rabarbarastilkum, kartöflum og berjum var lágur. Dreifing og uppruni
þungmálma í rabarbara, kartöflum og káli er óljós og ekki hægt að rekja til starfsemi álversins.
Sýnilegar skemmdir á gróðri var helst að merkja nálægt álveri en einnig sáust skemmdir inn í bænum á
Reyðarfirði. Helst mátti greina skemmdir á bláberjalyngi, furu og víði.
Litlar breytingar voru á efnasamsetningu vatns milli áranna 2011 og 2012. Sýrustig hækkaði á öllum
sýnatökustöðum en mældist þó innan þeirra marka sem mælst hafa á fyrri árum.
Lykilorð: Alcoa –Fjarðaál, gróðurrannsóknir, loftgæði,
flúoríð, flúor, brennnisteinstvíoxíð, klóríð, súlfat, sýrustig,
PAH-efni, mosi, fléttur, rabarbari, kartöflur, reynitré,
bláberjalyng, gras, búfé, krækiber, bláber sjaldgæfar
tegundir, trjávöxturvatn, Reyðarfjörður, álver, mengun
ISSN nr:
Yfirfarið: Jón Ágúst Jónsson hjá Náttúrustofu Austurlands
og Guðmundur Sveinsson Kröyer hjá Alcoa Fjarðaál
ISBN nr:
Efnisyfirlit
1
Inngangur ........................................................................................................... 10
2
Loftgæði.............................................................................................................. 11
2.1
3
Inngangur .................................................................................................. 11
2.1.1
Loftgæðamælingar í Reyðarfirði ........................................................... 11
2.1.2
Mælistöðvar og mæliþættir .................................................................. 11
2.2
Mælingar og mæliaðferðir ........................................................................ 12
2.3
Niðurstöður ............................................................................................... 12
2.3.1
Veðurgögn og veðurfar ársins ............................................................... 12
2.3.2
Svifryk, söfnun á síur (PM10 Hi-vol) ....................................................... 15
2.3.3
Brennisteinstvíoxíð í lofti ...................................................................... 17
2.3.4
Flúor í lofti ............................................................................................. 19
2.3.5
Fjölhringa arómatísk vetniskolefni (PAH) ............................................. 24
2.3.6
Efnainnihald í úrkomu ........................................................................... 27
Gróður ................................................................................................................ 33
3.1
Inngangur .................................................................................................. 33
3.1.1
Flúor og gróður ..................................................................................... 33
3.1.2
Viðmiðunarmörk flúors í fóðri fyrir búfé .............................................. 34
3.2
Efnagreiningar á gróðri ............................................................................. 35
3.2.1
Gras ....................................................................................................... 36
3.2.2
Mosi....................................................................................................... 39
3.2.3
Fléttur.................................................................................................... 41
3.2.4
Bláberjalyng .......................................................................................... 43
3.2.5
Reyniviður ............................................................................................. 44
3.2.6
Barrnálar ............................................................................................... 46
3.2.7
Rabarbari ............................................................................................... 47
3.2.8
Kartöflur og grænmeti .......................................................................... 50
3.2.9
Bláber og krækiber ................................................................................ 52
3.2.10
3.3
Hey .................................................................................................... 52
Sjónræn skoðun á gróðri ........................................................................... 54
3.3.1
Sjaldgæfar tegundir............................................................................... 54
3.3.2
Garðaplöntur og tré .............................................................................. 55
3.3.3
Gróður í rannsóknarreitum ................................................................... 56
3.3.4
Fléttur og mosar.................................................................................... 57
3.4
4
5
Trjávöxtur .................................................................................................. 58
Yfirborðsvatn ...................................................................................................... 60
4.1
Inngangur .................................................................................................. 60
4.2
Niðurstöður ............................................................................................... 61
4.2.1
Flúor ...................................................................................................... 61
4.2.2
Sýrustig (pH) .......................................................................................... 62
4.2.3
Fjölhringa arómatísk vetniskolefni (PAH efni) ...................................... 63
4.2.4
Súlfat og basarýmd ............................................................................... 64
Samantekt .......................................................................................................... 65
5.1
Loftgæði .................................................................................................... 65
5.1.1
Svifryk .................................................................................................... 65
5.1.2
Brennisteinstvíoxíð ............................................................................... 65
5.1.3
Flúor í lofti (HF) ..................................................................................... 65
5.1.4
Fjölhringa arómatísk vetniskolefni (PAH) ............................................. 65
5.1.5
Efnainnihald í úrkomu ........................................................................... 65
5.2
Gróður ....................................................................................................... 66
5.2.1
Styrkur flúors í gróðri ............................................................................ 66
5.2.2
Dreifing flúors frá álveri ........................................................................ 66
5.2.3
Styrkur þungmálma í rabarbara og kartöflum ...................................... 66
5.2.4
Sjónræn skoðun á gróðri ....................................................................... 66
5.3
Grasbítar ................................................................................................... 67
5.3.1
Styrkur flúors í fóðri búfénaðar ............................................................ 67
5.3.2
Styrkur flúors í kjálkum sauðfjár ........................................................... 67
5.3.3
Önnur dýr .............................................................................................. 67
5.4
Yfirborðsvatn ............................................................................................. 68
6
Lokaorð ............................................................................................................... 68
7
Heimildir ............................................................................................................. 69
Myndaskrá
Mynd 1. Yfirlitskort sem sýnir staðsetningu allra fastra sýnatökustaða í Reyðarfirði
og Eskifirði (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009). ..................................... 11
Mynd 2. Vindrós mælistöð 1 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10mín). ................ 13
Mynd 3. Vindrós mælistöð 2 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10 mín). ............... 13
Mynd 4. Vindrós mælistöð 3 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10 mín). ............... 14
Mynd 5. Vindrós mælistöð 4 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10 mín). ............... 14
Mynd 6. Svifryk, allar stöðvar 2012. ......................................................................... 16
Mynd 7. Svifryk, ársmeðaltöl 2005-2012. ................................................................. 16
Mynd 8. Brennisteinstvíoxíð, allar stöðvar 2012. ..................................................... 18
Mynd 9. Brennisteinstvíoxíð, ársmeðaltöl 2005-2012.............................................. 18
Mynd 10. Brennisteinstvíoxíð SO2, sem fall af vindátt 2012, allar stöðvar. ............. 19
Mynd 11. Flúorgask.(HF) í lofti, allar stöðvar, 2012 (mælingar á síur). .................... 22
Mynd 12. Flúor rykkendur í lofti, allar stöðvar, 2012 (mælingar á síur). .................. 22
Mynd 13. Flúor í svifryki, allar stöðvar 2012............................................................. 24
Mynd 14. PAH18 í svifryki, allar stöðvar 2012. ......................................................... 26
Mynd 15. PAH18 í svifryki, ársmeðaltöl 2006-2012.................................................. 26
Mynd 16. Sýrustig (pH) í úrkomu, allar stöðvar meðaltöl 2005-2012 ...................... 28
Mynd 17. Sýrustig (pH) í úrkomu, mánaðarmeðaltöl allar stöðvar 2012. ................ 29
Mynd 18. Súlfat-S í úrkomu, ársmeðaltöl 2006-2012. .............................................. 29
Mynd 19. Súlfat-S í úrkomu, allar stöðvar 2012. ..................................................... 30
Mynd 20. Flúor í úrkomu, allar stöðvar 2012. .......................................................... 31
Mynd 21. Flúor í úrkomu, ársmeðaltöl 2006-2012. .................................................. 32
Mynd 22. Sýnatökustaðir grass og skipting eftir svæðum (©Landmælingar Íslands,
leyfi nr. L05040009). ................................................................................................. 36
Mynd 23. Sýnatökustaðir grass í Reyðarfirði og meðalstyrkur flúors sumarið 2012 (á
vaxtartíma) (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009). .................................... 37
Mynd 24. Meðaltalstyrkur flúors í grasi sumarið 2012 frá júní-ágúst, skipt upp eftir
svæðum. .................................................................................................................... 37
Mynd 25. Ársmeðaltal flúors í grassýnum (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í
Reyðarfirði. Gögn eru byggð á 30 sýnum árin 2004 og 2005 en 180 sýnum árin
2007-2012. ................................................................................................................ 38
Mynd 26. Meðaltalstyrkur flúors (µg/g) í grasi yfir vaxtartíma gróðurs (bláar súlur)
og meðaltalstyrkur af loftbornu flúori (µg/m3) frá fjórum loftgæðastöðvum (rauð
lína) í Reyðarfirði sumarið 2012. ............................................................................... 39
Mynd 27. Sýnatökustaðir mosa í Reyðarfirði og styrkur flúors í júlí 2012
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009)......................................................... 40
Mynd 28. Dreifingarmynstur flúors í mosa frá árinu 2004 (bakgrunnsgildi) til ársins
2012. Áttir A -austur, V-vestur og S-suður og fjarlægð frá reykháfi álvers. Fjöldi sýna
er gefinn upp í sviga. Einnig er sýnd staðalskekkja meðaltalanna. ........................... 40
Mynd 29. Ársmeðaltal flúors í mosa (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í
Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 30 sýnum ár hvert. ................................................ 41
Mynd 30. Sýnatökustaðir flétta í Reyðarfirði og styrkur flúors í júlí 2012
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009)......................................................... 42
Mynd 31. Dreifingarmynstur flúors í fléttum frá árinu 2004 (bakgrunnsgildi) til
ársins 2012. Áttir A -austur, V-vestur og S-suður og fjarlægð frá reykháfi álvers.
Fjöldi sýna er gefinn upp í sviga. Einnig er sýnd staðalskekkja meðaltalanna. ......... 42
Mynd 32. Ársmeðaltal flúors í fléttusýnum (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012
í Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 28-30 sýnum ár hvert. ......................................... 43
Mynd 33. Sýnatökustaðir bláberjalyngs í Reyðarfirði og styrkur flúors í júlí 2012
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009)......................................................... 43
Mynd 34. Dreifingarmynstur flúors í bláberjalaufum frá árinu 2004 (bakgrunnsgildi)
til ársins 2012. Áttir A -austur, V-vestur og S-suður og fjarlægð frá reykháfi álvers.
Fjöldi sýna er gefinn upp í sviga. Einnig er sýnd staðalskekkja meðaltalanna. ......... 44
Mynd 35. Meðaltalsgildi flúors í bláberjalyngi (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til
2011 í Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 30 sýnum ár hvert. ..................................... 44
Mynd 36. Sýnatökustaðir á laufblöðum reynitrjáa í Reyðarfirði og styrkur flúors í
laufi í ágúst 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009). ........................... 45
Mynd 37. Ársmeðaltal flúors í laufblöðum reynitrjáa (ásamt staðalskekkju) árin
2004 til 2012 í Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 10 sýnum árin 2004-2009, en 9
sýnum árin 2010-2012. ............................................................................................. 45
Mynd 38. Sýnatökustaðir barrnála í Reyðarfirði og styrkur flúors í nývöxnum
barrnálum í september 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009). ........ 46
Mynd 39. Sýnatökustaðir barrnála í Reyðarfirði og styrkur flúors í barrnálum frá
fyrra ári (2011), safnað í september 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr.
L05040009). .............................................................................................................. 46
Mynd 40. Ársmeðaltal flúors í barrnálum (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í
Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 10 sýnum árin 2004-2009, en 9 sýnum árið 2010,
2011 og 2012. Ártalið á lárétta ásnum vísar í söfnunarár. ....................................... 47
Mynd 41. Sýnatökustaðir rabarbara í Reyðarfirði og meðaltal flúors í laufum frá júní
til ágúst sumarið 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009). ................... 48
Mynd 42. Ársmeðaltal flúors í þurrvigt af rabarbara árin 2004 til 2012 í Reyðarfirði.
Gögn eru byggð á 94 sýnum í sex sýnatökuferðum árin 2007-2012 en 10 sýnum árin
2004 og 2005............................................................................................................. 48
Mynd 43. Styrkur flúors í kartöflum og kartöflugrösum á þremur söfnunarstöðum
sumrin 2004, 2011 og 2012 en tveimur söfnunarstöðum 2007-2010...................... 50
Mynd 44. Styrkur flúors í krækiberjum á 5 sýnatökustöðum í Reyðarfirði sumarið
2012. Tekið var eitt sýni á hverri stöð....................................................................... 52
Mynd 45. Styrkur flúors í bláberjum á 5 sýnatökustöðum í Reyðarfirði sumarið
2012. Tekið var eitt sýni á hverri stöð....................................................................... 52
Mynd 46. Staðsetning á túnum sem heysýni voru tekin af í nóvember og desmber í
Reyðarfirði 2012........................................................................................................ 53
Mynd 47. Samsett mynd. Giljaflækja (efst til vinstri), aronsvöndur (til hægri),
þyrnirós (neðst til vinstri) og stóriburkni (neðst til hægri) sumarið 2012. ............... 55
Mynd 48. Mögulegar flúorskemmdir í gróðri í Reyðarfirði. Fura (Pinus sp.) við í
trjáræktareit (t.v.) og víðir (Salix sp.) við Andapoll (t.h.) . ........................................ 56
Mynd 49. Rannsóknastöðvar í Reyðarfirði. Sýnilegar skemmdir á gróðri sem líktust
flúorskemmdum sáust á 8 stöðvum sumarið 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr.
L05040009). .............................................................................................................. 57
Mynd 50. Staðsetning 10 trjámælireita í Reyðarfirði og tegundir trjáa sem finnast í
þeim. Kortlagning skógræktarsvæðis var gerð af Skógræktarfélagi Íslands
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009)......................................................... 58
Mynd 51. Meðalársvöxtur stafafuru (P. contorta) í 9 trjámælireitum í Reyðarfirði
tímabilið 2003-2012. ................................................................................................. 60
Mynd 52. Sýnatökustaðir vatnssýna. ........................................................................ 61
Mynd 53. Fylgni ársmeðaltals af styrk flúors í árvatnsýnum og Grænavatni fyrir árin
2004-2012. ................................................................................................................ 61
Mynd 54. Fylgni ársmeðaltals af styrk flúors í neysluvatni fyrir árin 2004-2012...... 62
Mynd 55. Fylgni ársmeðaltals af sýrustigi í árvatnsýnum fyrir árin 2004-2012. ...... 62
Mynd 56. Fylgni ársmeðaltals af sýrustigi í neysluvatni fyrir árin 2004-2012. ......... 63
Töfluskrá
Tafla 1. Árs- og mánaðarmeðaltöl svifryks (µg/m3). ................................................. 15
Tafla 2. Árs-og mánaðarmeðaltöl SO2 í lofti í µg/m3. ................................................ 17
Tafla 3. Árs- og mánaðarmeðaltöl flúors í lofti* í µg/m3 (mæl. á síur). .................... 20
Tafla 4. Ársmeðaltöl og mæligildi rykkennds flúors í lofti í µg/m3. .......................... 23
Tafla 5. Árs- og mánaðarmeðaltöl dagsmælinga rykkennds PAH í lofti í ng/m3 ...... 25
Tafla 6. Efnainnihald í úrkomu, ársmeðaltöl í mg/L (F, SO4-S) og einingalaust (pH) 27
Tafla 7. Árs og mánaðarmeðaltöl flúors í úrkomu (vikusýni) í mg/L ........................ 30
Tafla 8. Styrkur þungmálma (mg/kg blautvigt) í rabarbarablöðum árið 2012. ........ 49
Tafla 9. Styrkur þungmálma (mg/kg blautvigt) í rabarbarastilkum árið 2012. ......... 49
Tafla 10. Styrkur þungmálma (mg/kg blautvigt) í kartöflugrösum, kartöflum með og
án hýðis og grænkáli árið 2012. ................................................................................ 51
Tafla 11. Niðurstöður mælinga á styrk flúors (µg/g) í heyi sem hirt var í Reyðarfirði
sumrin 2011 og 2012. Miðað er við 12% rakainnihald sýnis. .................................. 53
Tafla 12. Meðalvöxtur vaxtarsprota (cm) á stafafuru (staðsetning 1-9) og bergfuru
(staðsetning 10) frá árinu 2003-2012 í tíu trjáræktarreitum í Reyðarfirði.
Staðalskekkja meðaltalanna segir til um breytileika í vexti fyrir hverja staðsetningu.
................................................................................................................................... 59
Tafla 13. Heildarmagn PAH efna. .............................................................................. 63
Tafla 14. Styrkur slúlfats (mg/L) í vatnsýnum árin 2010-2012. ................................. 64
Tafla 15. Basarýmd (mg CACO3/L) vatnsýna árin 2010-2012.................................... 64
Viðaukaskrá
Viðauki 1. Niðurstöður sjálfvirkra mælinga í stöðvum
Viðauki 2. Niðurstöður á efnagreiningum í síum og úrkomu
Viðauki 3. Mælingar á PAH-16 og flúor í svifrykssíum
Viðauki 4 . Samantekt hágilda á flúori og brennisteinstvíoxiði í lofti
Viðauki 5 . Niðurstöður efnamælinga í grassýnum 2012
Viðauki 6. Samanburður veðurfarsþátta í Reyðarfirði og sýnatökudaga sumarið
2012
Viðauki 7. Niðuarstöður efnamælinga í mosa, fléttum og laufum bláberjalyngs 2012
Viðauki 8 . Niðurstöður efnamælinga í sýnum af laufblöðum reynitrjáa og
barrnálum 2012
Viðauki 9 . Niðurstöður efnamælinga í sýnum af grænmeti og berjum 2012
Viðauki 10. Niðurstöur efnagreininga á heyi 2012
Viðauki 11. Niðurstöður efnamælinga á þungmálmum í Reyðarfirði 2012
Viðauki 12. Niðurstöður trjámælinga á furu í Reyðarfirði 2012
Viðauki 13. Niðurstöður efnamælinga í vatnssýnum 2012
Viðauki 14. Skrá yfir allar ljósmyndir teknar í felti 2012
Viðauki 15. Niðurstöður viðbótarrannsókna á búfénaði og heyi í Reyðarfirði 2012
1 Inngangur
Samkvæmt starfsleyfi Alcoa Fjarðaáls fer reglubundin umhverfisvöktun fram í
grennd við álverið í samræmi við vöktunaráætlun sem samþykkt er af
Umhverfisstofnun (Umhverfisstofnun 2010). Álver Alcoa Fjarðaáls við Reyðarfjörð
var gangsett í apríl 2007. Grunnrannsóknir fóru fram á svæðinu á árunum 20042006, áður en starfsemi álversins hófst og hefur vöktun verið haldið áfram ár hvert
síðan þá.
Tilgangur umhverfisvöktunarinnar er að fylgjast með áhrifum álversins á umhverfið
og tryggja að þau mengunarefni sem fylgja starfsemi þess séu undir
viðmiðunarmörkum sem álverinu eru sett samkvæmt starfsleyfi (Umhverfisstofnun
2010).
Umhverfisvöktuninni er skipt í sjö verkþætti:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Loftgæða- og veðurmælingar
Sýnatökur og efnamælingar á gróðri
Sýnatökur og efnamælingar á yfirborðsvatni
Sjónrænt mat á heilbrigði gróðurs
Mælingar á vexti furutrjáa
Efnamælingar á jarðvegsvatni
Mæling á mengunarefnum í sjó og fjöru
Árið 2012 sá Náttúrustofa Austurlands um vöktun og sýnatöku á gróðri og
yfirborðsvatni en Efnagreining Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands annaðist
efnagreiningar. Mælingar á loftgæðum og veðurfari voru unnar af Efnagreiningum,
Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands. Á mynd 1 er yfirlit yfir alla vöktunarstaði
umhverfisvöktunarinnar árið 2012.
Þar sem styrkur flúors í grasi mældist hár sumarið 2012 óskaði Alcoa Fjarðaál, í
samráði við Umhverfisstofnun, eftir viðbótarrannsóknum í Reyðarfirði sumarið
2012. Gerð var úttekt á heyi, korni og matjurtum af svæðinu. Einnig var kannaður
styrkur flúors í kjálkum sauðfjár. Þá var dýralæknir fenginn til að framkvæma
sjónræna skoðun á sauðfé, hrossum og nautgripum. Niðurstöður þessara
rannsókna má finna í Viðauka 15.
Í þessari skýrslu verða birtar niðurstöður úr verkþáttum 1-5 í umhverfisvöktuninni
árið 2012 en verkþættir 6 og 7 verða framkvæmdir næst árið 2015. Niðurstöður
eru bornar saman við niðurstöður fyrri rekstrarára álversins sem og
viðmiðunarmörk þar sem það á við. Skýrslunni er skipt upp í sex kafla. Í fyrsta kafla
er farið yfir bakgrunn og tilgang umhverfisvöktunar álvers Alcoa Fjarðaáls sem og
hverjir koma að henni. Í köflum tvö til fjögur eru birtar niðurstöður vöktunar á
loftgæðum, gróðri og yfirborðsvatni árið 2012. Að lokum eru helstu niðurstöður
skýrslunnar síðan dregnar saman. Skýrslunni fylgja 15 viðaukar sem prentaðir eru í
sérstakri skýrslu. Þar má finna ítarlegri upplýsingar um umhverfisvöktunina.
10
Mynd 1. Yfirlitskort sem sýnir staðsetningu allra fastra sýnatökustaða í Reyðarfirði og Eskifirði
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009).
2 Loftgæði
2.1 Inngangur
2.1.1 Loftgæðamælingar í Reyðarfirði
Fjallað er um niðurstöður loftgæðamælinga fyrir árið 2012. Mælingar þessar eru
hluti af umhverfisrannsóknum vegna álvers Alcoa Fjarðaáls við Reyðarfjörð.
Mælingarnar eru unnar af Efnagreiningum, Nýsköpunarmiðstöð Íslands, fyrir Alcoa
Fjarðaál hf.
2.1.2 Mælistöðvar og mæliþættir
Mælt var á fjórum mælistöðvum, eins og hefur verið gert frá október 2006, þegar
stöðvum fjölgaði úr 3 í fjórar. Mælistöðvarnar (1-4) eru annars sem hér segir: Stöð
1 er á Hjallaleiru sunnan og vestan við Búðareyri gegnt gámastöð, stöð 2 er á gamla
urðunarstaðnum við Ljósá milli Búðareyrar og Sómastaða, stöð 3 er á Hólmum um
1 km austan við bæjarhúsin og stöð 4 er ofan vegar við Miðstrandareyri sunnan
fjarðar gegnt Sómastöðum (Mynd 1).
Mæliþættir í lofti eru:
Svifryk, flúoríð og brennisteinstvíoxíð.
Brennisteinstvíoxíðmælar eru sjálfvirkir og frá þeim er skráð meðaltal á tíu mínútna
fresti. Flúor er safnað á síur, 1 og 5 daga í senn og mældur rykbundinn og
gaskenndur flúor. Svifryki er safnað á 6 daga fresti á síur, sólarhring í senn. Í einni
slíkri síu í hverjum mánuði frá hverri stöð er mælt flúor í ryki og PAH sambönd, alls
48 mælingar árlega. Úrkomu er safnað og fylgst með pH vikulega. Einnig er mælt
klóríð, súlfat, og flúor í einu úrkomusýni (vikusýni) í hverjum mánuði frá hverri
11
stöð. Vind- og veðurgögnum (10 mín. meðaltöl) er safnað á öllum stöðvum, þ.e.
vindátt, vindhraða, hitastigi, rakastigi og úrkomumagni.
2.2 Mælingar og mæliaðferðir
Mælingar eru gerðar í sérhæfðum mælibúnaði sem ætlaður er til þessara nota og
uppfyllir skilyrði reglugerðar nr. 251/2002 um mat á styrk brennisteinsdíoxíðs, og
svifryks (PM10). Varðandi umsjón mælibúnaðar vísast til kvörðunarskýrslna
(Hermann Þórðarson 2012).
Skilgreiningar
Svifryk PM10
Svifryk í lofti í µg/m3, agnir sem eru minni en 10 µm í þvermál.
Svifryk PM2,5
Svifryk í lofti í µg/m3, agnir sem eru minni en 2,5 µm í þvermál.
Flúor rykkennt Sá hluti flúoríðs sem mælist sem rykkennt eða bundið ryki.
HF gaskennt
Sá hluti flúoríðs sem mælist gaskennt og óbundið ryki,
vetnisflúoríð.
Flúor alls
Summa rykkennds og gaskennds flúoríðs
Umhverfismörk Leyfileg hámarksgildi mengunar sett í því skyni að draga úr eða
koma í veg fyrir skaðleg áhrif á heilsu manna og dýra. Umhverfismörk geta átt við
umhverfið í heild eða tiltekna þætti þess (s.s. heilsuverndarmörk,
gróðurverndarmörk) og tiltekin tímabil (s.s. sólarhring, árstíð eða ár).
2.3 Niðurstöður
Samantekt yfir allar niðurstöður loftgæðamæla eftir mánuðum er að finna í
viðaukum 1-4.
2.3.1 Veðurgögn og veðurfar ársins
Meðalhiti á Reyðarfirði mældist 4,2°C, meðalvindhraði 4,4 m/s. Miðað við næstu
ár á undan, þá var árið þar í meðallagi m.t.t. hita, vinds og úrkomu. Það er ívið
kaldara en 2011 og vindur líklega lítillega meiri. Árið var mjög hlýtt á landinu,
sérstaklega um landið vestanvert. Árið var það sjöunda hlýjasta frá upphafi
mælinga í Stykkishólmi og tólfta hlýjasta í Reykjavík en nær meðallagi austanlands.
Tíð var hagstæð lengst af árið 2012 (Veðurstofa Íslands 2012). Árið byrjaði þó með
miklum umhleypingum og illviðrum. Um mánaðamótin mars/apríl skipti mjög um
veðurlag og við tóku norðlægar áttir sem voru lengst af ríkjandi það sem eftir lifði
árins. Vor og sumar voru óvenju þurr og sólrík bæði nyrðra og syðra. Óvenjulegt
hríðarveður gerði á Norðurlandi snemma í september. Þá var óvenju illviðrasamt
framan af nóvember og óvenjusnjóþungt norðanlands í nóvember og desember.
12
Vindrós stöð 1 Reyðarfirði 2012
0
337,5
20,0
22,5
15,0
315
45
10,0
292,5
67,5
5,0
Vindáttartíðni %
270
90
0,0
Hiti í vindátt °C
Vindhraði í átt m/s
247,5
112,5
225
135
202,5
157,5
180
Mynd 2. Vindrós mælistöð 1 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10mín).
Vindrós stöð 2 Reyðarfirði 2012
0
337,5
20,0
22,5
15,0
315
45
10,0
292,5
67,5
5,0
Vindátt
270
90
0,0
Hiti í vindátt °C
Vindhraði í átt m/s
247,5
112,5
225
135
202,5
157,5
180
Mynd 3. Vindrós mælistöð 2 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10 mín).
13
Vindrós stöð 3 Reyðarfirði 2012
0
337,5
20,0
22,5
15,0
315
45
10,0
292,5
67,5
5,0
Vindáttartíðni %
270
90
0,0
Hiti í vindátt °C
Vindhraði í átt m/s
247,5
112,5
225
135
202,5
157,5
180
Mynd 4. Vindrós mælistöð 3 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10 mín).
Vindrós stöð 4 Reyðarfirði 2012
0
337,5
20,0
22,5
15,0
315
45
10,0
292,5
67,5
5,0
Vindáttartíðni %
270
90
0,0
Hiti í vindátt °C
Vindhraði í átt m/s
247,5
112,5
225
135
202,5
157,5
180
Mynd 5. Vindrós mælistöð 4 Reyðarfirði, 2012, allar mælingar (10 mín).
Vindrós í Reyðarfirði er einkennandi fyrir innlögn og útlögn í firðinum, austan- og
vestanáttir eru langalgengastar og ráðandi 75% af tímanum. Á myndum 2-5 hér
ofar má sjá vindrósir frá öllum stöðvum, en megindrættir eru svipaðir þó vindáttir
fylgi svolítið landslagi á hverjum stað. Sjá má jafnframt að hvassast og kaldast er í
norðvestanáttum og hlýjast í suðaustanáttinni.
14
2.3.2 Svifryk, söfnun á síur (PM10 Hi-vol)
Svifryki er safnað á 6 daga fresti á síur, sólarhring í senn. Mælt mánaðarmeðaltal
og fyrri ársmeðaltöl stöðvanna má sjá í töflu 1:
3
Tafla 1. Árs- og mánaðarmeðaltöl svifryks (µg/m ).
Ár
2012
Stöð 1
Stöð2
Stöð3
Stöð 4
2005
13,3
10,5
10,5
2006
13,7
8,6
8
2007
17,8
8,2
8,3
11,8
2008
9,4
8,8
11,9
8,8
2009
7,1
7,4
8,9
6,4
2010
6,7
7,4
7,7
7,3
2011
6,2
6,7
6,8
6,6
2012
7,2
7,9
7,7
7,7
JAN
4,0
4,1
4,2
11,0
FEB
6,3
5,4
8,2
5,4
MAR
8,3
8,1
10,8
8,0
APR
5,6
5,6
5,6
6,4
MAÍ
6,6
8,4
8,0
8,7
JÚN
7,1
10,1
5,1
6,5
JÚL
9,5
11,0
6,7
8,4
ÁGÚ
13,8
16,6
14,2
11,7
SEP
8,5
7,3
8,9
8,3
OKT
6,6
6,6
7,4
6,6
NÓV
6,9
6,6
8,2
7,9
DES
3,9
5,2
5,0
3,6
Heildarmeðaltal svifryks mælist 7,6 µg/m3 og mælist fremur jafnt á öllum stöðvum.
Rykið er ívið hærra seinnipart sumars en þá voru þurrviðri töluverð. Dagar þar sem
svifryk fer yfir heilsuverndarmörk (50 µg/m3-dag) mælast aldrei á árinu.
15
Svifryk Reyðarfirði, mánaðarmeðaltöl 2012
20
18
16
Svifryk µg/m3
14
12
Stöð 1
10
Stöð 2
Stöð 3
8
Stöð 4
6
4
2
0
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 6. Svifryk, allar stöðvar 2012.
Svifryk hefur verið svipað í Reyðarfirði frá árinu 2009 eða á bilinu 6-9 µg/m3, en var
nokkru hærra að meðaltali á miklu framkvæmdatímabili árin 2005-2008.
Svifryk Reyðarfirði, ársmeðaltöl 2005-2012
20
18
16
Svifryk µg/m3
14
12
Stöð 1
10
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
8
6
4
2
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 7. Svifryk, ársmeðaltöl 2005-2012.
16
2.3.3 Brennisteinstvíoxíð í lofti
Árs- og mánaðarmeðaltöl á SO2 í lofti má sjá í töflu 2 hér undir.
3
Tafla 2. Árs-og mánaðarmeðaltöl SO 2 í lofti í µg/m .
Ár
2012
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2005
0,32
0,23
0,33
2006
0,55
0,29
0,21
2007
0,89
2,49
1,32
0,31
2008
2,06
2,99
2,22
0,91
2009
2,18
3,29
2,72
1,32
2010
3,50
4,85
4,02
2,09
2011
2,36
2,36
2,93
1,04
2012
2,73
4,03
3,32
1,49
JAN
1,84
3,26
3,05
0,90
FEB
1,45
2,14
2,95
1,09
MAR
1,47
2,67
3,14
0,88
APR
2,39
3,60
3,42
2,37
MAÍ
2,45
3,55
2,60
1,19
JÚN
4,74
7,07
2,20
1,54
JÚL
4,66
7,19
2,38
1,95
ÁGÚ
4,43
4,92
2,79
2,31
SEP
0,92*
1,74
3,14
0,67
OKT
2,68
3,52
5,02
2,47
NÓV
1,69
2,41
4,20
0,95
DES
4,38
5,95
4,94
1,51
*Gildi áætlað ekki notað í meðaltali
Sjá má að meðaltal brennisteinstvíoxíðs fyrir 2005 er yfirleitt um 0,2-0,3 µg/m3
sem er eðlilegt fyrir lítið bæjarfélag eða sveit (Efnagreining, Nýsköpunarmiðstöð
Íslands 2012).
17
SO2 Reyðarfirði, mánaðarmeðaltöl 2012
8,00
7,00
6,00
SO2, µg/m3
5,00
Stöð 1
4,00
Stöð2
Stöð3
Stöð 4
3,00
2,00
1,00
0,00
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 8. Brennisteinstvíoxíð, allar stöðvar 2012.
Meðaltal brennisteinstvíoxíðs er 2,9 µg/m3, sem er hærra en 2011 en lægra en
2010. Meginbreyta í áhrifum á meðaltal er vindstyrkur, en mældur styrkur
brennisteinstvíoxíðs er yfirleitt í öfugu hlutfalli við vindstyrk og eru mæligildi jafnan
hæst frá og með apríl og út ágúst þegar hægviðri eru algeng. Enginn dagur fer þó
yfir gróðurverndarmörk (50 µg/m3), né klukkustund yfir heilsuverndarmörk (350
µg/m3); hæsta tíu mínútna meðaltal og mæligildi er 246 μg/m3 á stöð 2 þann 7. júlí.
Hæstu klukkustundarmeðaltöl mælast 105,5 μg/m3 á stöð 2 sömuleiðis þann 7.júlí
og svo aftur á sömu stöð 105,4 μg/m3 þann 17.júlí. Hæsta sólarhringsmeðaltal er
25,2 μg/m3 á stöð 1 þann 13 desember, en sá dagur mælist hár á flestum stöðvum.
SO2 Reyðarfirði, ársmeðaltöl 2005-2012
6
5
SO2 µg/m3
4
Stöð 1
3
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2
1
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 9. Brennisteinstvíoxíð, ársmeðaltöl 2005-2012.
Ef metin er uppspretta þessarar mengunar út frá vindátt kemur fram að hæstu
meðalgildi á stöð 1 og 2 fást í austanáttum. Hæstu meðalgildi á stöð 3 fást í
18
vestlægri átt og hæstu gildi á stöð 4 í norðvestlægri átt.
brennisteinstvíoxíðsmengunar í Reyðarfirði nú er því álverið.
Meginuppspretta
Á mynd 10 hér undir má sjá mæligildi brennisteinstvíoxíðs á öllum stöðvum sem
fall af vindátt.
SO2 eftir vindátt, allar stöðvar 2012
0
337,5
8,0
22,5
7,0
6,0
315
45
5,0
4,0
292,5
67,5
3,0
2,0
Stöð 1
1,0
270
90
0,0
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
247,5
112,5
225
135
202,5
157,5
180
Mynd 10. Brennisteinstvíoxíð SO 2 , sem fall af vindátt 2012, allar stöðvar.
2.3.4 Flúor í lofti
Mælingar á flúor í lofti sem gerð er grein fyrir eru gerðar með tvenns konar hætti:
Flúor gaskenndur og flúor í ryki í lofti er safnað með sýnatöku á síur og eru tekin 1
dags sýni (24 st. samfellt) og 5 daga sýni (12 mín. á hverri klst.) til skiptis.
Flúor í ryki í lofti er mældur í svifrykssíum; í einni slíkri síu í hverjum mánuði frá
hverri stöð er mælt flúor í ryki, alls 48 mælingar árlega.
Áður var notast við sjálfvirka TessCom mæla. Reynslan af þeim mælingum hefur
ekki verið góð, bilanir hafa verið tíðar og erfitt að greina hvort mjög há gildi tengist
bilunum eða ekki. Vegna þessa hefur flúor í lofti verið mældur með söfnun á síur
frá miðju ári 2011 og þær svo bornar saman við mælingar úr TessCom mælunum.
Einungis er gerð grein fyrir niðurstöðum mælinga á flúor með söfnun á síur og í
svifryki.
19
Flúor í lofti, söfnun á síur
Flúor í lofti hefur verið mældur með söfnun á síur frá miðju ári 2011. Þessi gerð
mælingar er mjög áreiðanleg og hefur jafnan verið notuð hérlendis til mælinga á
flúor í lofti. Niðurstöður mælinga á flúor á síur sýnir allgóða fylgni við sjálfvirkar
mælingar á brennisteinstvíoxíði, en við þeirri fylgni má búast þar sem stærsta
mengunaruppsprettan er sú sama.
Meðaltal flúors alls í lofti mælist 0,12 µg/m3 með þessum hætti, og flúor
(gaskenndur, HF) 0,07 µg/m3. Veruleg hækkun mælist á flúor yfir sumarmánuðina
júní-ágúst á stöð 1 og 2, en stöð 3 er hærri að vori og síðla hausts (Tafla 3 og Mynd
11). Þetta fer saman við vindáttir í Reyðarfirði því innlögn vinds í Reyðarfirði er
algengari á sumrum en útlögn á vor og haustmánuðum. Því mælist mengun hærri
á sumrin frá álverinu á stöð 1 og 2 þar sem þær stöðvar standa innar í firðinum en
álverið.
Viðmiðunarmörk fyrir gaskenndan flúor eru 0,3 µg/m3 meðaltal á
tímabilinu apríl-september utan þynningarsvæðis og flúor (HF) fer hvergi yfir þau
mörk. Það gerist einu sinni á stöð 2 í júlí að stakt mánaðarmeðaltal er hærra en 0,3
µg/m3 og sú stöð er innan þynningarsvæðis.
3
Tafla 3. Árs- og mánaðarmeðaltöl flúors í lofti* í µg/m (mæl. á síur).
Ár**
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2011
0,04
0,08
0,08
0,01
2012
0,05
0,13
0,09
0,01
2011
0,03
0,07
0,08
0,02
2012
0,04
0,07
0,06
0,02
2011
0,07
0,15
0,16
0,03
2012
0,09
0,19
0,16
0,03
JAN
0,02
0,12
0,11
0,01
FEB
0,02
0,11
0,09
0,00
MAR
0,04
0,14
0,16
0,01
APR
0,02
0,06
0,09
0,01
MAÍ
0,03
0,12
0,07
0,01
JÚN
0,13
0,18
0,10
0,01
JÚL
0,18
0,35
0,11
0,03
ÁGÚ
0,12
0,25
0,07
0,02
SEP
0,01
0,03
0,06
0,00
OKT
0,01
0,03
0,03
0,01
NÓV
0,01
0,05
0,06
0,00
DES
0,02
0,09
0,18
0,01
Flúor gas
Flúor ryk
Flúor alls
Flúor gas 2012
20
Ár**
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
JAN
0,03
0,06
0,07
0,02
FEB
0,01
0,06
0,09
0,00
MAR
0,03
0,10
0,12
0,04
APR
0,03
0,07
0,05
0,02
MAÍ
0,05
0,10
0,07
0,02
JÚN
0,08
0,09
0,04
0,02
JÚL
0,07
0,09
0,04
0,01
ÁGÚ
0,05
0,07
0,02
0,02
SEP
0,00
0,02
0,04
0,00
OKT
0,02
0,03
0,04
0,01
NÓV
0,02
0,05
0,04
0,01
DES
0,02
0,06
0,09
0,01
JAN
0,06
0,18
0,17
0,03
FEB
0,04
0,17
0,18
0,01
MAR
0,07
0,23
0,28
0,05
APR
0,06
0,13
0,14
0,03
MAÍ
0,08
0,22
0,14
0,03
JÚN
0,21
0,27
0,15
0,04
JÚL
0,24
0,44
0,15
0,04
ÁGÚ
0,16
0,34
0,11
0,04
SEP
0,02
0,06
0,10
0,02
OKT
0,03
0,05
0,08
0,02
NÓV
0,03
0,10
0,10
0,01
DES
0,04
0,14
0,27
0,02
Flúor ryk 2012
Flúor alls 2012
*Gögn heilla mánaða ekki alltaf fyrirliggjandi
**Meðaltal mælinga nær frá júní 2011
21
Flúor gask. (HF) í lofti Reyðarfirði, mánaðarmeðaltöl (mæld á síur) 2012
0,40
0,35
0,30
Flúor (HF) µg/m3
0,25
Stöð 1
Stöð2
0,20
Stöð3
Stöð 4
0,15
0,10
0,05
0,00
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 11. Gaskennt flúor (HF) í lofti, allar stöðvar, 2012 (mælingar á síur).
Flúor í ryki Reyðarfirði, mánaðarmeðaltöl (mæld á síur) 2012
0,15
Flúor µg/m3
0,10
Stöð 1
Stöð2
Stöð3
Stöð 4
0,05
0,00
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 12. Flúor rykkendur í lofti, allar stöðvar, 2012 (mælingar á síur).
22
Flúor í svifryki
Flúor í ryki í lofti er mældur í svifrykssíum, en svifryki er safnað á 6 daga fresti á
síur. Í einni slíkri síu í hverjum mánuði frá hverri stöð er mælt flúoríð í ryki, alls 48
mælingar árlega. Niðurstöðu þessara mælinga má sjá í töflu 4 hér að neðan:
3
Tafla 4. Ársmeðaltöl og mæligildi rykkennds flúors í lofti í µg/m .
Ár/Mán.
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2006
≤ 0,01
≤ 0,01
≤ 0,01
≤ 0,01
2007
≤ 0,01
0,02
0,02
≤ 0,01
2008
0,04
0,10
0,09
0,02
2009
0,05
0,09
0,08
0,04
2010
0,04
0,11
0,08
0,04
2011
0,03
0,08
0,07
0,02
2012
0,04
0,11
0,13
0,02
ES
ES
ES
ES
FEB
0,04
0,30
0,44
0,03
MAR
<0,01
0,01
0,09
<0,01
APR
0,02
0,03
<0,01
<0,01
MAÍ
0,15
0,55
0,12
0,11
JÚN
0,11
0,08
<0,02
0,02
JÚL
0,07
0,15
0,12
0,04
ÁGÚ
0,05
0,03
0,15
0,01
SEP
0,01
0,02
0,13
0,01
OKT
0,03
0,02
0,05
<0,002
NÓV
0,01
0,01
0,20
<0,006
DES
0,01
0,02
0,13
0,01
2012
JAN
23
Flúor í svifryki Reyðarfirði, 2012
0,60
0,50
Flúor µg/m3
0,40
Stöð 1
0,30
Stöð2
Stöð3
Stöð 4
0,20
0,10
0,00
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 13. Flúor í svifryki, allar stöðvar 2012.
Sjá má að meðaltöl eru svipuð og fyrri ár nema á stöð 3, þar sem nokkur hækkun
verður (Tafla 4). Ekki er ástæða til að leggja mikið upp úr þeirri hækkun, hér er
einungis um að ræða einn dag í hverjum mánuði.
2.3.5 Fjölhringa arómatísk vetniskolefni (PAH)
Fjölhringa arómatísk vetniskolefni í lofti eru mæld í svifrykssýnum með svipuðu
fyrirkomulagi og rykkenndur flúor, þ.e. í svifrykssíum sem safnað er á 6 daga fresti.
Í einni slíkri síu í hverjum mánuði frá hverri stöð eru mæld PAH í ryki, alls 48
mælingar árlega.
Mældur var svokallaður PAH18 iðnaðarstaðall
(OSPAR/ParComm) árið 2012 (Ospar Commision 2001) og fram til 2009 en PAH16
(EPA PAH16) 2009-2011. Munur á þessu tvennu er óverulegur í mati á
heildarmeðaltali.
Lækkun verður á þessu ári miðað við árið 2011 (Mynd 15, bls. 26). Þessi efni
greinast í litlum mæli og mælast um 0,07 ng/m3 á árinu 2012 að heildarmeðaltali
en mældust 0,11 ng/m3 á árinu 2011 (Tafla 5). Í ár mælist stöð 4 lægst en stöðvar
1-3 eilítið hærri. Oft hafa stöð 1 og 4 fylgst að og verið svolítið hærri en stöðvar 2
og 3, en stöð 1 og 4 standa nær vegum og umferð en stöðvar 2 og 3.
24
Tafla 5. Árs- og mánaðarmeðaltöl dagsmælinga rykkennds PAH í lofti í ng/m
3
Ár/Mán.
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2006
0,09
0,04
0,09
0,12
2007
0,36
0,17
0,14
0,33
2008
0,09
0,05
0,04
0,04
2009
0,06
0,09
0,07
0,07
2010
0,20
0,11
0,16
0,23
2011
0,17
0,08
0,12
0,05
2012
0,09
0,08
0,07
0,03
ES
ES
ES
ES
FEB
0,010
0,009
0,01
0,03
MAR
0,015
0,021
0,05
0,02
APR
0,041
0,062
0,04
0,03
MAÍ
0,015
0,012
0,01
0,03
JÚN
0,000
0,011
0,01
0,01
JÚL
0,018
0,021
0,06
0,06
ÁGÚ
0,155
0,344
0,20
0,10
SEP
0,568
0,046
0,04
0,01
OKT
0,013
0,038
0,03
0,02
NÓV
0,127
0,319
0,11
0,01
DES
0,033
0,026
0,21
0,03
2012
JAN
Mæligildi eru mjög lág framan af ári, en mun hærri seinni hluta ársins án þess að
geta talist há. Ekki er skýring á þessum mun eftir árstíma (Mynd 14).
Umhverfismörk fyrir bensó[a]pýren ( BaP) eru 1 ng/m3 (Reglugerð nr. 410/2008).
Mæld BaP gildi í ár eru vel undir þeim mörkum. Yfirleitt greinist BaP ekki, en
greinist þó í 5 síum af 44 og reiknast hæst þann 13. september á stöð 1 eða 0,04
ng/m3, annars staðar eru gildin undir 0,004 ng/m3. Af öðrum PAH efnum tilteknum
í reglugerðinni, þ.e. benzó[a]antrasen, benzó[b]flúoranten, benzó[j]flúoranten,
benzó[k]flúoranten, indenó[1,2,3-cd]pýren og díbenz[a,h]antrasen mælist einnig
lítið, hæsta gildið er 0,17 ng/m3 á stöð 1 þann 13. september og jafnhátt gildi á
stöð 2 þann 12. nóvember af benzó[b]flúoranten og benzó[j]flúoranten (mæld
saman sem summa).
25
PAH í svifryki Reyðarfirði 2012
0,600
0,500
PAH ng/m3
0,400
Stöð 1
0,300
Stöð2
Stöð3
Stöð 4
0,200
0,100
0,000
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 14. PAH18 í svifryki, allar stöðvar 2012.
PAH í svifrykssýnum, ársmeðaltöl 2006-2012
0,4
0,35
0,3
PAH alls ng/m3
0,25
Stöð 1
0,2
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
0,15
0,1
0,05
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Ár
Mynd 15. PAH18 í svifryki, ársmeðaltöl 2006-2012.
26
2.3.6 Efnainnihald í úrkomu
Meðaltöl áranna 2005-2012 fyrir pH og SO4-S í úrkomu má sjá í töflu 6.
Tafla 6. Efnainnihald í úrkomu, ársmeðaltöl í mg/L (F, SO4-S) og einingalaust (pH)
Ár/Mán.
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2005
5,59
5,49
5,36
2006
5,47
5,17
5,48
2007
5,31
4,94
5,49
5,21
2008
5,19
4,83
5,23
5,05
2009
4,87
4,57
5,24
5,02
2010
4,57
4,26
4,84
4,69
2011
4,34
3,97
4,72
4,43
2012
4,82
4,49
5,08
4,97
2006
0,39
0,41
0,43
0,39
2007
0,43
0,45
1,89
0,49
2008
0,59
0,72
0,71
0,78
2009
0,54
0,64
0,59
0,45
2010
0,84
0,91
0,76
0,50
2011
0,67
1,22
0,59
0,50
2012
1,18
1,17
0,91
0,45
pH gildi
Súlfat-S
27
pH í úrkomu, ársmeðaltöl 2005-2012
7
6,5
6
pH stig
5,5
Stöð 1
5
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
4,5
4
3,5
3
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Ár
Mynd 16. Sýrustig (pH) í úrkomu, allar stöðvar meðaltöl 2005-2012
Í ár virðist að frekari lækkun á pH stigi í úrkomu hafi ekki átt sér stað, heldur
hækkar það nokkuð (Mynd 16). Nokkur súrnun í úrkomu hefur átt sér stað á
síðustu árum og raunar verið viðvarandi frá upphafi rekstrar álversins. Það er
líklegt að þetta tengist auknum styrk brennisteinstvíoxíðs og koltvíoxíðs.
Breytingarnar eru nokkuð skýrar og súrnunin hafði numið um 1-1,5 pH stigi frá
upphafi, en hækkar svolítið 2012 eða um 0,5 pH stig.
Sýrustig er fremur stöðugt á flestum stöðvum nema stöð 3 en þar hækkar það
verulega í júlí og september (Mynd 17). Hækkunina á stöð 3 má að líkindum rekja
til úrkomu sem fellur í austanáttum (norðaustan til suðaustan). Sú úrkoma er
tiltölulega ómenguð. Úrkoma sem fellur á hinar stöðvarnar er líklegri til að hafa
blandast menguðu lofti sem gera hana súrari vegna áhrifa CO2 og SO2 í útblæstri.
28
pH í úrkomu Reyðarfirði 2012
8,0
7,5
7,0
6,5
6,0
pH
Stöð 1
5,5
Stöð2
Stöð3
Stöð 4
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 17. Sýrustig (pH) í úrkomu, mánaðarmeðaltöl allar stöðvar 2012.
Brennisteinn í úrkomu hækkar svolítið að meðaltali árið 2012 (Mynd 18 og Mynd
19). Mæligildi á stöð 2 og 4 lækka lítillega en hækka meira en því nemur á stöð 1
og 3. Sæmileg fylgni er milli mælds brennisteinstvíoxíðs í lofti og brennisteins í
úrkomu og eru mæligildi hærri í hægu veðri yfir sumarið og einnig undir lok ársins.
Súlfat-S í úrkomu Reyðarfirði, ársmeðaltöl 2006-2012
4
3,5
3
SO4-S mg/L
2,5
Stöð 1
2
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
1,5
1
0,5
0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 18. Súlfat-S í úrkomu, ársmeðaltöl 2006-2012.
29
Súlfat-S í úrkomu Reyðarfirði, 2012
4
3,5
3
Súlfat-S mg/L
2,5
Stöð 1
Stöð2
2
Stöð3
Stöð 4
1,5
1
0,5
0
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 19. Súlfat-S í úrkomu, allar stöðvar 2012.
Flúorgildi í úrkomu hækka verulega að meðaltali milli ára. Tveir mánuðir, júní og
ágúst mælast sérstaklega háir, en engrar úrkomu varð vart í júlí. Víst er að ástæða
hækkunar á þessu tímabili er bilun í þurrhreinsivirki Fjarðaáls. Fjögur mæligildi
valda þessari hækkun, mælingar á stöð 1-3 í júní og mæling á stöð 2 í ágúst. Það
má reyndar búast við hækkun yfir sumartímann, sem má að mestu leyti rekja til
hægviðris, en þessi gildi eru töluvert umfram það. Að öðru leyti eru flúorgildi í
úrkomu eðlileg (Tafla 7, Mynd 20 og Mynd 21).
Tafla 7. Árs og mánaðarmeðaltöl flúors í úrkomu (vikusýni) í mg/L
Ár/Mán.
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
2006
0,01
0,07
0,01
0,00
2007
0,03
0,07
0,17
0,02
2008
0,12
0,32
0,11
0,10
2009
0,40
0,53
0,26
0,10
2010
0,23
0,65
0,18
0,07
2011
0,34
0,50
0,32
0,10
2012
0,77
1,94
0,81
0,11
ES
ES
ES
ES
FEB
0,05
0,06
0,04
0,01
MAR
0,04
0,15
0,12
0,01
APR
0,24
0,89
0,48
0,11
MAÍ
0,18
0,43
0,19
0,03
JÚN
ES
ES
ES
ES
2012
JAN
30
Ár/Mán.
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
Stöð 4
JÚL
4,88
9,24
3,04
0,21
ÁGÚ
ES
5,90
1,00
0,50
SEP
0,63
1,20
0,59
0,08
OKT
0,36
0,52
1,57
0,09
NÓV
0,33
0,10
0,30
0,02
DES
0,25
0,89
ES
0,04
Flúor í úrkomu Reyðarfirði, 2012
10
9
8
7
Flúor mg/L
6
Stöð 1
Stöð2
5
Stöð3
Stöð 4
4
3
2
1
0
JAN
FEB
MAR
APR
MAÍ
JÚN
JÚL
ÁGÚ
SEP
OKT
NÓV
DES
Mynd 20. Flúor í úrkomu, allar stöðvar 2012.
31
Flúor í úrkomu Reyðarfirði, ársmeðaltöl 2006-2012
2,50
2,00
Flúor mg/L
1,50
Stöð 1
Stöð 2
Stöð 3
1,00
Stöð 4
0,50
0,00
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 21. Flúor í úrkomu, ársmeðaltöl 2006-2012.
32
3 Gróður
3.1 Inngangur
3.1.1 Flúor og gróður
Í þeim rannsóknum sem hér verður gerð grein fyrir er lögð áhersla á að mæla flúor
í gróðri en það er talið vera ein skaðlegasta lofttegundin frá álverum fyrir gróður og
búfénað (Weinstein 1983).
Dreifing og þynning flúors er háð veðurfari og landslagi hverju sinni. Hvass vindur
getur aukið þynningu loftborins flúors hratt á meðan sólríkir og lygnir dagar geta
valdið því að plöntur verða fyrir miklum staðbundnum mengunaráhrifum í
skamman tíma (Weinstein og Davison 2004). Dreifing flúors er misjöfn eftir því
hvort um flatlendi, dali eða firði er að ræða. Flúor sem berst út í andrúmsloftið í
dölum og fjörðum getur borist lengra heldur en ef um flatlendi er að ræða (Ongstat
o.fl. 1994).
Plöntur verða fyrir breytilegu magni flúors í tíma og rúmi. Flúor (á formi gass og
ryks) sest á yfirborð gróðurs í umhverfinu. Það veldur alla jafna ekki eituráhrifum í
plöntum fyrr en það berst til innri vefja plöntunnar í gegnum loftaugu á laufblöðum
sem stjórna loftskiptum. Inni í plöntunni leysist flúorið upp í vatni og ferðast með
því að jöðrum laufblaðanna og safnast þar fyrir. Þetta veldur miklum breytileika í
styrk flúors innan eins laufblaðs og skýrir sýnileg einkenni flúorskemmda í gróðri
(Weinstein og Davison 2004).
Upptaka flúors er háð því hversu stór loftgötin eru og hversu mikið þau eru opin.
Loftgötin opnast og lokast við breytingar á dagsbirtu, hita- og rakastigi. Veðurfar
getur því haft mikil áhrif á hversu mikið magn flúors berst inn í plöntur. Þá er
breytilegt eftir tegundum hversu stór götin eru og hvernig þau opnast. Ólíkar
tegundir geta því vaxið á sama stað og ein sýnt mikil einkenni flúorskemmda á
meðan önnur sýnir engin einkenni (Weinstein og Davison 2004).
Einstaka tegundir eru viðkvæmar fyrir flúor. Til dæmis er það þekkt erlendis að
ýmsar furutegundir eru viðkvæmar. Mjög breytilegt getur verið eftir svæðum
hversu viðkvæmar einstaka tegundir eru. Ekki er nógu vel þekkt hvaða tegundir eru
viðkvæmar við íslenskar aðstæður, en almennt má áætla að um 5% þeirra tegunda
er vaxa á afmörkuðu svæði séu viðkvæmar fyrir flúor (Weinstein og Davison 2004).
Rannsóknir sem gerðar voru í tengslum við norsk álver hafa sýnt að samspil
mengunar og umhverfis- og erfðaþátta getur haft áhrif á þol sömu tegundar.
Þannig getur frostþol plantna minnkað á menguðum svæðum vegna breytinga í
vaxtaferli sem leiðir til gróðurskemmda á birki og reyni við uppsöfnun 100 μg/g af
flúor í laufblöðum (Vike 1999).
Flúor flyst ekki milli plöntuhluta að neinu marki og er upptaka flúors úr jarðvegi lítil.
Nokkrar tegundir eru þó þekktar fyrir að geta tekið upp mikið magn flúors úr
jarðvegi, jafnvel þó styrkur sé lágur. Sú best þekkta er líklegast te. En algengar
tegundir tes innihalda frá 70-350 µg/g í þurrvigt. Íslenskur rabarbari virðist líka taka
upp flúor úr jarðvegi og safnast hann fyrir í blöðum (Davison & Weinstein 2006).
33
Styrkur flúors í blöðum virðist aukast eftir því sem líður á vaxtartíma plöntunnar.
Þegar haustar visna laufin. Við það flyst flúor í jarðveginn þar sem það binst áli og
kalsíum (Weinstein og Davison 2004).
Styrkur flúors í gróðri vegna upptöku frá jarðvegi og ryki í ómenguðu umhverfi er
minni en 5 µg/g af flúor í þurrvigt fyrir flestar tegundir. Einhverjar tegundir,
hlutfallslega fáar þó, mælast með bakgrunnsgildi allt að 20 µg/g flúor í þurrvigt
(Weinstein og Davison 2004, Náttúrustofa Austurlands 2005).
Þó að styrkur flúors í andrúmslofti og í blöðum plantna sé hár þá innihalda ávextir,
fræ og rætur mjög lág gildi flúors (Weinstein og Davison 2004). Niðurstöður
rannsókna í Reyðarfirði undanfarin ár styðja það þar sem styrkur flúors í
bláberjalyngi og laufum rabarbara hefur mælst hár, en styrkur flúors í berjum og
stilkum er alla jafna minni en 5 µg/g (Náttúrustofa Austurlands 2012, 2011, 2010
og 2009).
Styrkur flúors í grasi getur breyst nokkuð hratt samhliða breytingum á veðurfari og
magni flúors í lofti. Eins og áður hefur komið fram sest flúor á yfirborð gróðurs á
formi gass og ryks. Erlendar rannsóknir benda til þess að rigning geti skolað burt
allt að 60% af mældum styrk flúors í gróðri (Vike og Håbjorg 1995). Þar af leiðandi
getur styrkur flúors í gróðri mælst lægri eftir rigningu. Í Viðauka 6 eru
veðurfarslegir þættir og tími sýnasöfnunar sumarið 2012.
Flúor binst fljótt við önnur efnasambönd í grassverðinum þannig að það safnast
ekki upp í blöðum. Almennt séð má segja að styrkur flúors í grasi endurspegli
veðurfar og magn loftborins flúors dagana á undan sýnatöku á grasi. Þess vegna er
mikilvægt að safna grassýnum oftar en t.d. furunálum og öðrum gróðursýnum
(Weinstein og Davison 2004, Franzaring, Klumpp og Fangmeier 2007).
3.1.2 Viðmiðunarmörk flúors í fóðri fyrir búfé
Flúor veldur eitrun í búfénaði ef það fer yfir ákveðin mörk en fræðimenn eru ekki á
eitt sammála um hvað séu æskileg viðmiðunarmörk flúors í fóðri fyrir einstakar
dýrategundir. En þó er vitað að hættan á flúoreitrun er breytileg eftir aldri, tegund
dýra og ástandi þeirra (Sigurður Sigurðarson, ekkert ártal, Weinstein og Davison
2004).
Á Íslandi er í gildi reglugerð sem segir til um hámarksgildi flúors í heilfóðri fyrir
búfénað miðað við 12 % rakainnihald. Hámarksgildi heilfóðurs fyrir jórturdýr þ.e.
kýr, ær og geitfé eru 50 µgF/g en 30 µgF/g ef dýrin eru mjólkandi (Reglugerð nr.
340/2001). Ekki er minnst sérstaklega á hross í þessari reglugerð og falla þau undir
flokk dýra sem eru talin þola 150 µg/g en ekki er talað um nein tímamörk í þeirri
reglugerð. Viðmiðunarmörk heilfóðurs fyrir hross eru af mörgum talin vera mun
lægri en það, eða frá 40-60 µg/g (t.d Chris Livesey og Jo Payne 2011, European
food safety authority 2010, National research council 2005, Ongstat o.fl. 1994).
Staðlar í Bandaríkjunum miða við eftirfarandi styrk flúors í fóðri til að vernda alla
grasbíta fyrir flúoreitrun (Weinstein og Davison 2004):



Meðaltal flúors fyrir 12 mánaða tímabil má ekki fara yfir 40 µg/g
Meðaltal flúors fyrir 2 mánaða tímabil má ekki fara yfir 60 µg/g
Meðaltal flúors fyrir 1 mánaða tímabil má ekki fara yfir 80 µg/g
34
3.2 Efnagreiningar á gróðri
Sýnataka á gróðri og fjöldi sýna var með sama hætti og árið 2011 (Mynd 1, bls. 11).
Gerð var grein fyrir sýnatökuaðferðum og meðferð sýna í skýrslu Náttúrustofu
Austurlands frá 2005 þar sem fjallað var um grunnvöktun í Reyðarfirði (Guðrún Á.
Jónsdóttir o.fl. 2005). Rabarbari, kartöflur og grænmeti var skolað fyrir
efnagreiningu. Annar gróður var ekki skolaður. Niðurstöður efnagreininga á grasi
og rabarbara eru sýndar sem meðaltal sex mælinga ± staðalskekkja (SE). Um eina
sýnatöku og mælingu er að ræða af öðrum gróðri.
Lögð var áhersla á að bera saman niðurstöður mælinga ársins 2012 við niðurstöður
ársins 2011. Ítarlegan tölfræðilegan samanburð á gildum flúors í gróðri í Reyðarfirði
frá grunnrannsóknum árið 2004 fram til ársins 2009 er að finna í skýrslu
Náttúrustofu Austurlands (2010), en þar er tekið tillit til fjarlægðar frá álveri og
staðsetninga sýnatökustaða. Í Viðauka 6 eru veðurfarslegir þættir og tími
sýnasöfnunar sumarið 2012.
Parað t-próf (e. Paired t-test) var notað til þess að greina hvort tölfræðilega
marktækur munur væri á styrk flúors í gróðri milli áranna 2011 og 2012. Kannað
var hvort gögn voru normaldreifð og var logra beitt á þau gögn sem ekki höfðu
normaldreifingu. Á þau gögn sem ekki höfðu normaldreifingu þrátt fyrir
umbreytingu með lógarithma var óparametrísku prófi beitt.
Við kortlagningu á dreifingu styrks flúors í grasi var meðaltalsgildum skipt í fjóra
flokka til að gera betur grein fyrir mögulegum áhrifum á grasbíta:




<20 µg/g flúor. Bakgrunnsgildi. Engin hætta fyrir grasbíta.
20-39 µg/g flúor. Hækkuð gildi. Möguleg hætta fyrir grasbíta, einkum
mjólkandi ær og kýr.
40-60 µg/g flúor. Nokkur hætta fyrir unga grasbíta með tennur í örum vexti,
sérstaklega ef þessi gildi eru líka meðaltalsgildi fyrir vetrarfóður.
>60 µg/g flúor. Talsverð hætta fyrir bæði unga grasbíta og eldri, sér í lagi ef
sambærileg gildi mælast einnig í vetrarfóðri.
Þessi flokkun var einnig notuð við kortlagningu á styrk flúors í öðrum gróðri.
35
3.2.1 Gras
Grasi var safnað á 30 sýnatökustöðum, hálfsmánaðarlega frá júní til ágúst. Alls var
180 sýnum safnað í sex söfnunarferðum1.
Sýnatökustöðum á grasi var skipt í fjögur svæði til að fá betri mynd af ólíkum styrk
flúors eftir svæðum, samtals 13 sýnatökustaðir (Mynd 22 og Mynd 24):
1. Innan opinbers þynningarsvæðis skv. starfsleyfi að undanskildum
sýnatökustað G30. Samtals 8 sýnatökustaðir.
2. Friðlandið og fólkvangurinn í Hólmanesi auk sýnastökustaðar G302, samtals
4 sýnatökustaðir
3. Bærinn, samtals 5 sýnatökustaðir
4. Möguleg beitarsvæði og tún samtals 13 sýnatökustaðir.
Mynd 22. Sýnatökustaðir grass og skipting eftir svæðum (©Landmælingar Íslands, leyfi nr.
L05040009).
Meðalstyrkur flúors í grasi yfir þriggja mánaða tímabil mældist frá 15-192 µg/g. Sé
nánar rýnt í dreifingu flúors má sjá að flúor dreifðist undan ríkjandi vindátt sem var
úr austri sumarið 2012 (Mynd 23). Sýnatökustaðir sunnan og austan álvers
mældust með mun lægri styrk flúors en í sýnum sem tekin voru vestan álvers.
Styrkurinn var hæstur næst álverinu og vestan við það. Þó mældust há
meðaltalsgildi grass í botni fjarðarins við Áreyjar eða 66 µg/g sem er um 12
kílómetra frá álverinu. Það gæti skýrst af landslagi þar sem söfnunarstaðurinn er
undir háum tindi. Vindurinn blæs úr austri inn fjörðinn en kemur að fyrirstöðu við
Áreyjatind.
Styrkur flúors í grasi lækkaði marktækt með vaxandi fjarlægð frá álveri í vestur í júlí
og ágúst (júlí 1, P= 0,024; júlí 2, P=0,03; ágúst 1, P=0,044 og ágúst 2 P=0,001) en
ekki í júní (júní 1, P=0,095 og júní 2, P= 0,060).
1
Dagana 7., 8., 21., og 22. júní, 5., 6., 18 og 19. júlí og 2., 3., 16., og 17. ágúst.
Vegna staðsetningar og fjarlægðar frá álveri og mæligilda þótti auðsýnt að sýnatökustaður G30 var á allan
hátt líkari sýnatökustöðum í Hólmanesi.
2
36
Mynd 23. Sýnatökustaðir grass í Reyðarfirði og meðalstyrkur flúors sumarið 2012 (á vaxtartíma)
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009).
Ef litið er á meðalstyrk flúors skipt eftir svæðum sést að hæsti meðaltalstyrkur
flúors í grasi frá júní til ágúst mældist innan þynningarsvæðis skv. starfsleyfi
álversins eða 68 til 121 µg/g. Meðaltalstyrkur flúors í sýnum sem tekin voru í
görðum á Reyðarfirði mældust frá 58 til 114 µg/g. Meðaltal á beitarsvæðum og
túnum var frá 34 til 71 µg/g. Lægstu gildin mældust síðan í friðlandinu á Hólmanesi,
eða 8 til 46 µg/g. Styrkur flúors var lægstur í byrjun júní en hæstur í síðari
sýnatökunni í ágúst á öllum svæðum (Mynd 22 og Mynd 24).
Meðaltalstyrkur flúors (µg/g) í þurrvigt af
grasi
7-8.júní
21-22. júní
5-6. júlí
18-19. júlí
2-3. ágúst
16-17. ágúst
140
120
100
80
60
40
20
0
Innan þynningarsvæðis
Garðar í Reyðarfirði
Möguleg beitarsvæði og tún
Hólmanes friðland
Mynd 24. Meðaltalstyrkur flúors í grasi sumarið 2012 frá júní-ágúst, skipt upp eftir svæðum.
Breytileiki í styrk flúors í sýnum sem tekin voru innan þynningarsvæðis er nokkuð
mikill sérstaklega í fyrstu tveimur sýnatökum sumarsins (Mynd 24). Ástæðan er
mikill munur á styrk flúors í sýni sem tekið var austan við álverið (G25) og í sýnum
sem eru vestan álversins. Lægstu gildin voru 9 og 19 µg/g á sýnatökustað G25 í júní
en þá voru hæstu gildin 282 og 304 µg/g á sýnatökustað G5 sem er rétt vestan
álversins (Mynd 23). Þetta endurspeglar glöggt að flúor dreifist frá austri til vesturs
með ríkjandi vindátt.
Öll grassýni sumarið 2012 mældust með hærri styrk flúors heldur en árið 2011.
Marktæk hækkun var á ársmeðaltali flúors í grasi á vaxtartíma (júní-ágúst) milli
áranna 2011 og 2012 (P=<0,001) (Mynd 25). Allar mælingar á flúor í grasi fyrir árið
37
2012 er að finna í Viðauka 5 sem og meðaltal flúors yfir sumarið á öllum
sýnatökustöðum grass frá árinu 2004.
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt af
grasi
80
62
70
60
50
37
40
31
28
30
17
20
10
3
5
7
2004
2005
2007
0
2008
2009
2010
2011
2012
Ár
Mynd 25. Ársmeðaltal flúors í grassýnum (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í Reyðarfirði.
Gögn eru byggð á 30 sýnum árin 2004 og 2005 en 180 sýnum árin 2007-2012.
Talið er að ef styrkur loftborins flúors sé á bilinu 0,2-0,6 µg/m3 geti flúor í
laufblöðum mælst allt frá 30 til 100 µg/g (Ongstad o.fl. 1994). Styrkur flúors í grasi
endurspeglar vel styrk loftborins flúors sumarið 2012 í Reyðarfirði. Þetta sést vel
þegar meðalstyrkur flúros í grasi fyrir hverja sýnatöku er borinn saman við flúor í
lofti dagana á undan sýnatöku (Mynd 26). Styrkur flúors í grasi var lægstur í fyrstu
sýnatökunni í júní og sömuleiðis loftborið flúor. Í næstu tveimur sýnatökum hækkar
styrkur flúors í grasi og sömuleiðis styrkur flúors í lofti. Í seinni sýnatökunni í júlí
verður síðan breyting á en þá lækkar styrkur flúors í grasi en hækkar örlítið í lofti.
Lækkun á styrknum í grasinu gæti stafað af því að rigning var tveimur dögum fyrir
sýnatöku. Styrkur flúors í grasi helst síðan óbreytt í fyrri sýntökunni í ágúst en
mesta úrkoma sumarsins í Reyðarfirði mældist dagana fyrir þá sýnatökuferð. Hæsti
meðalstyrkur flúors í grasi mældist í síðari sýnatökunni í ágúst og þá mælist hæsti
styrkur flúors í lofti einnig (Mynd 26). Eins og fram hefur komið þá getur rigning
skolað burt mikinn hluta flúors á gróðri því hann sest á plöntur á formi gass og ryks
en fer ekki allur inn í laufblöðin.
38
100
0,3
90
0,25
70
0,2
60
50
0,15
40
Flúor í lofti (µg/m3 )
Meðalstyrkur flúors (µg/g) í þurrvigt af grasi
80
0,1
30
20
0,05
10
0
0
1
2
Júní
3
4
Júlí
5
6
Ágúst
Mynd 26. Meðalstyrkur flúors (µg/g) í grasi yfir vaxtartíma gróðurs (bláar súlur) og
3
meðaltalstyrkur af loftbornu flúori (µg/m ) frá fjórum loftgæðastöðvum (rauð lína) í Reyðarfirði
sumarið 2012.
3.2.2 Mosi
Mosa (Racomitrium spp.) var safnað dagana 4., 5., 9., og 10. júlí 2012, á sama tíma
og fléttum og bláberjalyngi á 30 sýnatökustöðum í Reyðarfirði (Mynd 27) Flúor var
mælt í öllum sýnum.
Styrkur flúors í mosa mældist frá 12-523 µg/g og er dreifingarmynstrið með
svipuðum hætti og fyrri ár. Hæstu gildin eru að mælast í 0-2 km fjarlægð í vestur
frá álverinu en styrkurinn fellur nokkuð hratt þegar vestar dregur en flúor er þó að
mælast frá 74-165 µg/g í 2-5 km fjarlægð frá álveri. Minni munur er á gildum eftir
því sem vestar dregur frá álveri og er breytileiki í styrk flúors í mosa meiri í 0-2 km
fjarlægð heldur en í hinum tveimur fjarlægðarflokkunum og skýrist það sennilega
af staðsetningu sýnatökustaða. Mun lægri gildi eru að mælast austan og sunnan við
álverið eða allt að sexfalt lægri heldur en meðaltal gilda í 0-2 km fjarlægð vestan
álvers (Mynd 27 og Mynd 28).
39
Mynd 27. Sýnatökustaðir mosa í Reyðarfirði og styrkur flúors í júlí 2012 (©Landmælingar Íslands,
leyfi nr. L05040009).
Meðaltalstyrkur flúors (µg/g) í þurrvigt af
mosa
2004
2007
2008
2009
2010
2011
2012
360
330
300
270
240
210
180
150
120
90
60
30
0
A 0-5 (7)
V 0-2 (8)
V 2-5 (7)
V 5-12 (7)
S <3 (1)
Átt, fjarlægð frá álveri (km) og fjöldi sýna
Mynd 28. Dreifingarmynstur flúors í mosa frá árinu 2004 (bakgrunnsgildi) til ársins 2012. Áttir A austur, V-vestur og S-suður og fjarlægð frá reykháfi álvers. Fjöldi sýna er gefinn upp í sviga. Einnig
er sýnd staðalskekkja meðaltalanna.
40
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt af
mosa
Ársmeðaltal flúors í mosa tvöfaldaðist milli áranna 2011 og 2012 og var um
marktæka breytingu til hækkunar að ræða (P=<0,001). Styrkur flúors árið 2012 var
einnig marktækt hærri en bakgrunnsgildin frá 2004 (P=<0,001) (Mynd 29). Í viðauka
7 má sjá mynd sem sýnir styrk flúors á öllum sýnatökustöðum mosa frá árinu 20042012.
160
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
129
119
105
73
67
9
7
2004
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 29. Ársmeðaltal flúors í mosa (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á
30 sýnum ár hvert.
Mosar eru frábrugðnir háplöntum á þann hátt að þeir hafa mun lægra hlutfall
yfirborðs og þyngdar sem skýrir hærri styrk flúors í sömu þyngd af mosa en t.d.
grasi. Þá skortir mosa loftgöt til að stýra upptöku og losun.
3.2.3 Fléttur
Fléttum (Cladonia arbuscula) var safnað dagana 4., 5., 9., og 10. júlí 2012, á sama
tíma og bláberjalyngi og mosa á 29 sýnatökustöðum í Reyðarfirði (Mynd 30). Ekki
var unnt að safna sýni á sýntökustað L20 þar sem þar var engar fléttur að finna.
Styrkur flúors var mælur í öllum sýnum.
Styrkur flúors í fléttum mældist frá 5 - 226 µg/g og var dreifingarmynstur flúors í
fléttum með svipuðum hætti og fyrri ár. Hæstu gildin voru að mælast í 0-2 km
fjarlægð í vestur frá álverinu eða 50-226 µg/g en styrkurinn féll nokkuð hratt þegar
vestar dró og voru sýni í 2-5 km fjarlægð frá álveri að mælast með gildi frá 26-86
µg/g. Breytileiki í styrk flúors í fléttum var meiri í 0-2 km fjarlægð heldur en í
hinum tveimur fjarlægðarflokkunum og skýrist það sennilega af staðsetningu
sýnatökustaða líkt og með mosann. Mun lægri gildi voru að mælast austan og
sunnan við álverið (Mynd 30 og Mynd 31).
41
Mynd 30. Sýnatökustaðir flétta í Reyðarfirði og styrkur flúors í júlí 2012 (©Landmælingar Íslands,
leyfi nr. L05040009).
Meðaltalstyrkur flúors (µg/g) í þurrvigt af
fléttum
2004
2007
2008
2009
2010
2011
2012
140
120
100
80
60
40
20
0
A 0-5 (7)
V 0-2 (8)
V 2-5 (7)
V 5-12 (7)
S <3 (1)
Átt, fjarlægð frá álveri (km) og fjöldi stöðva
Mynd 31. Dreifingarmynstur flúors í fléttum frá árinu 2004 (bakgrunnsgildi) til ársins 2012. Áttir A
-austur, V-vestur og S-suður og fjarlægð frá reykháfi álvers. Fjöldi sýna er gefinn upp í sviga.
Einnig er sýnd staðalskekkja meðaltalanna.
42
Öll fléttusýni nema tvö höfðu hærri gildi árið 2012 en árið 2011. Meðalstyrkur
flúors í fléttum árið 2012 var marktækt hærri en árið 2011 (P=<0,001) sem og
bakgrunnsgildin frá 2004 (P= <0,001) (Mynd 32). Í viðauka 7 má sjá mynd sem
sýnir styrk flúors á öllum sýnatökustöðum flétta frá árinu 2004.
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt flétta
80
61
70
56
60
50
40
30
28
2010
2011
30
19
20
10
5
7
2004
2007
0
2008
2009
2012
Mynd 32. Ársmeðaltal flúors í fléttusýnum (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í Reyðarfirði. Gögnin eru
byggð á 28-30 sýnum ár hvert.
3.2.4 Bláberjalyng
Blöðum bláberjalyngs (Vaccinium uliginosum) var safnað dagana 4., 5., 9., og 10.
júlí 2012, á sama tíma og fléttum og mosa á 30 sýnatökustöðum í Reyðarfirði
(Mynd 33). Styrkur flúors var mældur í öllum sýnunum.
Styrkur flúors í laufum bláberjalyngs mældist frá 2 - 84 µg/g. Dreifingarmynstur
flúors í bláberjalyngi var með svipuðum hætti og í öðrum gróðursýnum, þ.e. hæstu
gildin mældust næst álveri og féll styrkurinn til vesturs og austurs (Mynd 33 og
Mynd 34).
Mynd 33. Sýnatökustaðir bláberjalyngs í Reyðarfirði og styrkur flúors í júlí 2012 (©Landmælingar
Íslands, leyfi nr. L05040009).
43
Meðaltalstyrkur flúors (µg/g) í þurrvigt af
bláberjalaufum
2004
2007
2008
2009
2010
2011
2012
150
120
90
60
30
0
A 0-5 (7)
V 0-2 (8)
V 2-5 (7)
V 5-12 (7)
S <3 (1)
Átt, fjarlægð frá álveri (km) og fjöldi stöðva
Mynd 34. Dreifingarmynstur flúors í bláberjalaufum frá árinu 2004 (bakgrunnsgildi) til ársins
2012. Áttir A -austur, V-vestur og S-suður og fjarlægð frá reykháfi álvers. Fjöldi sýna er gefinn upp
í sviga. Einnig er sýnd staðalskekkja meðaltalanna.
Ársmeðaltal flúors í laufum bláberjalyngs árið 2012 var hærra en árið 2011 (Mynd
35). Tölfræðilegur samanburður áranna 2011 og 2012 sýndi að meðalstyrkur flúors
var marktækt hærri árið 2012 (P=<0,005). Í viðauka 7 má sjá mynd sem sýnir styrk
flúors í laufum bláberjalyngs á öllum sýnatökustöðum frá árinu 2004.
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt af
laufum bláberjalyngs
80
62
70
60
50
40
29
25
30
18
20
10
13
5
6
2004
2007
0
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 35. Meðaltalsgildi flúors í bláberjalyngi (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2011 í
Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 30 sýnum ár hvert.
3.2.5 Reyniviður
Blöðum reynitrjáa (Sorbus sp.) var safnað á níu sýnatökustöðum 13. ágúst 2012
(Mynd 36).
Styrkur flúors í reynivið mældist frá 30-209 µg/g og mældust hæstu gildin næst
álverinu á sýnatökustöðum BL5, sem er í skógræktarreit rétt ofan álversins og BL3
44
sem er staðsettur á Teigagerði. Lægsta gildið mældist í sýni BL1, 30 µg/g en það er í
þéttbýlinu á Reyðarfirði (Mynd 36).
Mynd 36. Sýnatökustaðir á laufblöðum reynitrjáa í Reyðarfirði og styrkur flúors í laufi í ágúst 2012
(©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009) .
Ársmeðaltal flúors í reynilaufum lækkaði milli áranna 2011 og 2012 og var um
marktæka breytingu til lækkunar að ræða (P=<0,001) (Mynd 37). Mun minni
breytileiki var í sýnum tekin árið 2012 en 2011. Gildin árið 2012 voru marktækt
hærri en bakgrunnsgildin frá 2004 (P=<0,001). Í viðauka 8 má sjá mynd sem sýnir
styrk flúors í laufum reyniviðs á öllum sýnatökustöðum frá árinu 2004.
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt af
laufum reynitrjáa
320
258
280
240
177
200
156
143
160
89
120
80
40
28
5
0
2004
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 37. Ársmeðaltal flúors í laufblöðum reynitrjáa (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í
Reyðarfirði. Gögnin eru byggð á 10 sýnum árin 2004-2009, en 9 sýnum árin 2010-2012.
Styrkur flúors í reynilaufum hefur aldrei verið jafn lágur frá því að álver hóf
starfsemi sína fyrir utan fyrsta rekstrarár álversins árið 2007. Lækkun á styrk flúors í
reynilaufum milli áranna 2011 og 2012 er ekki ljós en veðurfarslegir þættir eins og
vindátt og úrkoma geta haft áhrif en einnig hversu langt er liðið á sumarið þegar
sýnataka er framkvæmd.
45
3.2.6 Barrnálar
Barrnálum var einnig safnað á níu söfnunarstöðum þann 20. september 2012. Bæði
var safnað nývöxnum nálum (vexti ársins 2012, táknað CN) og nálum sem uxu árið
á undan (vexti ársins 2011, táknað CP). Styrkur flúors var mældur í öllum sýnum.
Styrkur flúors í nývöxnu barri mældist frá 6 µg/g til 34 µg/g. Lægsta gildið mældist
á sýnatökustað CP4 en hæsta gildið á sýnatökustað CP9. Styrkur flúors í fyrra árs
barrnálum mældist frá 31 µg/g til 98 µg/g. Líkt og í nývöxnum barrnálum mældist
lægsta gildið á sýnatökustað CP4 og hæsta gildið á sýnatökustað CP9 (Mynd 38 og
Mynd 39).
Mynd 38. Sýnatökustaðir barrnála í Reyðarfirði og styrkur flúors í nývöxnum barrnálum í
september 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009).
Mynd 39. Sýnatökustaðir barrnála í Reyðarfirði og styrkur flúors í barrnálum frá fyrra ári (2011),
safnað í september 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009).
Meðaltalstyrkur flúors í barrnálum árið 2012 var örlítið hærra en árið 2011, bæði í
nálum fyrra árs og fyrir nývaxnar nálar (Mynd 40, bls. 47). Ekki var þó um marktæka
breytingu að ræða (P= 0,065 nálar fyrra árs og P=0,156 nývaxnar nálar). Í viðauka 8
má sjá mynd sem sýnir styrk flúors í barrnálum á öllum sýnatökustöðum frá árinu
2004.
46
Nývöxtur
Vöxtur fyrra árs
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt
barrnála
90
80
66
70
56
60
48
44
50
40
30
20
10
23
21
12
3 3
5 5
2004
2007
17
14
17
0
2008
2009
2010
2011
2012
Mynd 40. Ársmeðaltal flúors í barrnálum (ásamt staðalskekkju) árin 2004 til 2012 í Reyðarfirði.
Gögnin eru byggð á 10 sýnum árin 2004-2009, en 9 sýnum árið 2010, 2011 og 2012. Ártalið á
lárétta ásnum vísar í söfnunarár.
Sígræn tré fella ekki laufin á haustin og taka því upp flúor allan ársins hring. Mest er
upptakan frá því nýjar nálar fara að myndast að vori og fram á veturinn. Flúor
safnast fyrir í nálum og styrkurinn eykst milli ára þannig að eldri nálar mælast alltaf
með meiri styrk en yngri nálar.
Dreifingarmynstur flúors í barrnálum sumarið 2012 er með svipuðu móti og árið
2011. Hæstu gildin mælast rétt vestan álvers og fara svo lækkandi þegar komið er
inn í þéttbýlið en hækka svo aftur í vestasta hluta þéttbýlisins og við Kollaleiru.
3.2.7 Rabarbari
Rabarbara, bæði stilkum og blöðum, var safnað á 8 sýnatökustöðum, hálfsmánaðarlega frá júní til ágúst. Alls var 94 sýnum safnað í sex söfnunarferðum3. Í
einni sýnatökuferð var ekki hægt að safna sýnum af sýnatökustað V1 þar sem búið
var að taka allan rabarbarann. Flúor var mælt í öllum sýnum. Þungmálmarnir kopar
(Cu), sink (Zn), arsen (As), kadmíum (Cd), blý (Pb), króm (Cr), nikkel (Ni) og
kvikasilfur (Hg ) voru mældir einu sinni í síðustu sýnatöku sumarsins í
rabarbarablöðum og stilkum. Þar sem hámarksgildi þungmálma í reglugerð nr.
265/2010 eru gefin upp í blautvigt voru gildi sem sýnd eru í niðurstöðum hér
umreiknuð miðað við blautvigt. Niðurstöður allra efnagreininga á rabarbarasýnum
árið 2012 má sjá í Viðauka 9.
Styrkur flúors í blöðum og stilkum rabarbara
Styrkur flúors í laufblöðum rabarbara mældist frá 19-235 µg/g. Hæsti styrkur flúors
í rabarbarablöðum mældist fyrri hluta ágúst á sýnatökustað V3 sem er við
Sómastaði, en lægsti styrkur flúors mældist seinni hluta júní og fyrri hluta júlí á
sýnatökustöðum V13 og V2 en þeir eru inn í bænum á Reyðarfirði. Flúor í stilkum
mældist frá 0-10 µg/g. Hæsta gildið mældist seinni hluta ágúst á sýnatökustað V3
3
Dagana 8. og 22. júní, 6. og 19. júlí og 3. og 17. ágúst.
47
við Sómastaði. Þessi niðurstaða undirstrikar þá staðreynd að þó að það mælist há
gildi í blöðum rabarbara mælast lág gildi í stilkunum (Mynd 42). Ekki eru til nein
viðmið hér á landi um hámarksstyrk flúors í grænmeti sem ætlað er til manneldis.
Mynd 41. Sýnatökustaðir rabarbara í Reyðarfirði og meðaltal flúors í laufum frá júní til ágúst
sumarið 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009).
90
80
70
60
50
40
30
20
10
2004
2005
2007
2008
2009
2010
2011
Lauf
Stilkar
Lauf
Stilkar
Lauf
Stilkar
Lauf
Stilkar
Lauf
Stilkar
Lauf
Stilkar
Lauf
Stilkar
Lauf
0
Stilkar
Ársmeðaltal flúors (µg/g) í þurrvigt af
stilkum og laufum rabarbara
Ársmeðaltal flúors í laufblöðum rabarbara hækkaði milli áranna 2011 og 2012 en
var svipað og árin 2009 og 2010. Hæst var meðaltalsgildi flúors í laufum sem voru
innan þynningarsvæðis álversins skv. starfsleyfi (Mynd 41).
2012
Mynd 42. Ársmeðaltal flúors í þurrvigt af rabarbara árin 2004 til 2012 í Reyðarfirði. Gögn eru byggð á 94 sýnum
í sex sýnatökuferðum árin 2007-2012 en 10 sýnum árin 2004 og 2005.
Þungmálmar í rabarbarablöðum
Styrkur kvikasilfurs var undir greiningarmörkum í rabarbaralaufum eða < 0,002
mg/kg nema í sýni V1 þar mældist hann 0,004 mg/kg. Styrkur arsens var frá
<0,006-0,013 mg/kg. Styrkur kopars mældist frá 0,49-0,79 mg/kg sumarið 2012.
Hann var hæstur á sýnatökustað V12 og lægstur á sýnatökustað V1. Báðir þessir
sýnatökustaðir eru inni í bænum á Reyðarfirði. Styrkur sinks mældist frá 2,4 mg/kg
til 17,9 mg/kg. Hann var hæstur á sýnatökustað V1 inn í bænum á Reyðarfirði en
lægstur á sýnatökustað V6 sem er einnig inn í bænum. Styrkur kadmíums mældist
lágur í öllum sýnum eða frá 0,006-0,065 mg/kg. Hæsti styrkur kadmíums mældist á
sýnatökustað V1 inn í bænum á Reyðarfirði og lægsti styrkurinn á sýnatökustað V3
sem er við Sómastaði. Nær öll sýnin mældust með blý undir greiningarmörkum eða
< 0,06 mg/kg einungist tvö sýni mældust með hærri styrk en það. Þetta voru sýni
48
V12 en styrkur blýs mældis í því sýni 0,17 mg/kg og V13 sem mældist með styrk
0,04 mg/kg. Fjögur sýni mældust með styrk króms undir greiningarmörkum eða <
0,04 mg/kg en hæsti styrkur af krómi mældist 0,09 mg/kg á sýnatökustað V1 sem
er inn í bænum. Styrkur nikkels mældist síðan frá 0,24-0,57 mg/kg. Hæsti
styrkurinn mældist á sýnatökustað V6 sem er inni í bænum á Reyðarfirði (Tafla 8).
Hægt er að sjá staðsetningar sýnatökustaða á mynd 41.
Tafla 8. Styrkur þungmálma (mg/kg blautvigt) í rabarbarablöðum árið 2012.
As
Cd
Cr
Cu
Hg
Ni
Pb
Zn
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
V1-812-2-Rabarbara blöð
0,007
0,065
0,09
0,49
0,004
0,27
< 0,06
17,9
V2-812-2-Rabarbara blöð
< 0,006
0,043
0,06
0,57
< 0,002
0,32
< 0,06
9,9
V3-812-2-Rabarbara blöð
< 0,006
0,006
0,06
0,52
< 0,002
0,49
< 0,06
2,7
V6-812-2-Rabarbara blöð
< 0,006
0,012
< 0,04
0,62
< 0,002
0,57
< 0,06
2,4
V8-812-2-Rabarbara blöð
< 0,006
0,018
< 0,04
0,71
< 0,002
0,38
< 0,06
3,9
V9-812-2-Rabarbara blöð
0,012
0,055
< 0,04
0,59
< 0,002
0,37
< 0,06
14,0
V12-812-2-Rabarbara blöð
0,013
0,021
0,07
0,79
< 0,002
0,35
0,17
8,8
V13-812-2-Rabarbara blöð
0,013
0,019
< 0,04
0,64
< 0,002
0,24
0,04
7,2
Meðaltal ársins 2012
0,009
0,030
0,05
0,62
0,002
0,37
0,07
8,34
Sýni
Þungmálmar í rabarbarastilkum
Styrkur arsens var í öllum sýnum undir greiningarmörkum eða < 0,006 mg/kg og
einnig styrkur króms < 0,04 mg/kg. Styrkur kvikasilfurs var undir greiningarmörkum
í 6 sýnum en mældist með styrk 0,002 mg/kg á sýnatökustað V9 og 0,006 mg/kg á
sýnatökustað V12 en báðir sýnatökustaðirnir eru inn í bænum á Reyðarfirði.
Styrkur kadmíums mældist undir greiningarmörkum eða < 0,002 mg/kg á
sýnatökustað V6 til 0,028 mg/kg á sýnatökustað V2 sem er á Teigagerði. Kopar
mældist frá 0,18 mg/kg til 0,38 mg/kg hæstur var styrkurinn á sýnatökustað V12,
inn í bænum. Styrkur nikkels mældist með styrk frá 0,08 mg/kg á sýnatökustöðum
V2 og V13 til 0,39 á sýnatökustöðum V1 og V8 (Tafla 8). Styrkur blýs var undir
greiningarmörkum í öllum sýnum nema V12 og V13. Á sýnatökustað V12 mældist
styrkur blýs 0,09 mg/kg en á sýnatökustað V13 sem er inn í bænum var lang hæsti
styrkurinn eða 0,60 mg/kg. Styrkur sinks mældist síðan frá 1,57 mg/kg til 7,96
mg/kg í rabarbara stilkum hæstur á sýnatökustað V2 á Teigagerði. Staðsetningu
sýnatökustaða má sjá á mynd 41.
Tafla 9. Styrkur þungmálma (mg/kg blautvigt) í rabarbarastilkum árið 2012.
As
Sýni
Cd
Cr
Cu
Hg
Ni
Pb
Zn
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
V1-812-2-Rabarbara stilkar
<0,006
0,009
<0,04
0,37
< 0,002
0,39
< 0,06
2,78
V2-812-2-Rabarbara stilkar
<0,006
0,028
<0,04
0,30
< 0,002
0,08
< 0,06
7,96
V3-812-2-Rabarbara stilkar
<0,006
0,004
<0,04
0,22
< 0,002
0,10
< 0,06
2,60
V6-812-2-Rabarbara stilkar
<0,006
< 0,002
<0,04
0,34
< 0,002
0,24
< 0,06
1,57
V8-812-2-Rabarbara stilkar
<0,006
0,002
<0,04
0,27
< 0,002
0,39
< 0,06
1,72
V9-812-2-Rabarbara stilkar
<0,006
0,012
<0,04
0,35
0,002
0,19
< 0,06
3,12
V12-812-2-Rabarbara stilkar <0,006
0,004
<0,04
0,38
0,006
0,21
0,09
4,02
V13-812-2-Rabarbara stilkar <0,006
0,002
<0,04
0,18
< 0,002
0,08
0,60
2,84
Meðaltal ársins 2012
0,008
<0,04
0,30
0,002
0,21
0,34
3,33
<0,006
Öll sýni mældust með lágan styrk þungmálma bæði í rabarbarablöðum og stilkum.
Uppruni þungmálma í rabarbarablöðum og stilkum er óljós. Engar vísbendingar eru
um að hærri styrkur þungmálma mælist nær álveri.
49
Reglugerð nr. 265/2010 um hámarksgildi fyrir tiltekin aðskotaefni í matvælum
skilgreinir hámarksgildi blýs og kadmíums í grænmeti. Hámarksgildi fyrir bæði
kadmíum og blý í stöngul- og rótargrænmeti er 0,1 mg/kg (µg/g) í blautvigt. Ekkert
sýni af rabarbara stilkum mældist yfir þeim viðmiðunum árið 2012.
3.2.8 Kartöflur og grænmeti
Kartöflugrösum og kartöflum var safnað einu sinni á þremur sýnatökustöðum þann
29. ágúst 2012. Alls var 6 sýnum af kartöflum og laufblöðum þeirra safnað í einni
sýnatökuferð. Sýnum af kartöflum var skipt í tvennt, annars vegar voru sýni þar
sem kartöflur voru afhýddar og hins vegar þar sem kartöflur voru með hýðinu á.
Einnig var einu sýni af grænkáli safnað þann 29.ágúst um leið og kartöflum. Styrkur
flúors og þungmálmarnir kopar (Cu), sink (Zn), arsen (As), kadmíum (Cd), blý (Pb),
króm (Cr), nikkel (Ni) og kvikasilfur (Hg ) var mælt í öllum sýnum.
Vegna viðbótarannsókna á matjurtum í Reyðarfirði var sýnum af blaðsalati,
graslauk og hindberjum safnað inn í bænum á Reyðarfirði þann 8. október 2012.
Einnig var repju, byggi og höfrum safnað frá Áreyjum sama dag.
Flúor
V1
V7
Lauf
140
Kartafla
160
V2
120
100
80
60
40
20
2004
2007
2008
2009
2010
2011
Kartafla
Lauf
Kartafla
Lauf
Kartafla
Lauf
Kartafla
Lauf
Kartafla
Lauf
Kartafla
0
Lauf
Styrkur flúors (µg/g) í þurrvigt
Styrkur flúors í kartöflugrösum mældist 46 µg/g á sýnatökustað V1, 32 µg/g á
sýnatökustað V7 og 43 µg/g á sýnatökustað V2. Styrkur flúors í kartöflugrösum var
lægri á öllum sýnatökustöðum árið 2012 en 2011. Eins og fyrri ár var styrkur flúors í
kartöflum lágur, eða 2, 3 og 4 µg/g í þeim þremur sýnum sem tekin voru (Mynd
43). Sama gildir um afhýddar kartöflur þar voru gildin í öllum tilvikum lág, eða 3
µg/g.
2012
Mynd 43. Styrkur flúors í kartöflum og kartöflugrösum á þremur söfnunarstöðum sumrin 2004,
2011 og 2012 en tveimur söfnunarstöðum 2007-2010.
Líkt og með rabarbarann má sjá að þó að styrkur flúors mælist hár í kartöflugrösum
er styrkurinn lágur í kartöflunum sjálfum.
Styrkur flúors í grænkáli mældist 16 µg/g og var bakgrunnsgildi árið 2004 <3 µg/g.
Styrkur flúors í graslauk mældist 15 μg/g og 13 μg/g í blaðsalati, enginn flúor mældist í
hindberjum. Styrkur flúors í korni sem ræktað voru eftirfarandi: repja 0,9 μg/g, hafrar
50
0,7 μg/g og bygg 0,3 μg/g. Samantekt á niðurstöðum á matjurtum í Reyðarfirði má
finna í viðauka 15.
Ekki eru til nein viðmið hér á landi um hámarksstyrk flúors í grænmeti sem ætlað er
til manneldis.
Hámarksgildi fyrir bæði kadmíum og blý í stöngul- og rótargrænmeti er 0,1 mg/kg
(µg/g) í blautvigt. Ekkert sýni af kartöflum mældist yfir þeim viðmiðunum árið
2012 né sýni af grænkáli.
Þungmálmar
Ekki reyndist unnt að greina þungmálma í sýni V1 fyrir kartöflugrös. Styrkur blýs
mældist undir greiningarmörkum í kartöflugrösum og kartöflum með og án hýðis
eða < 0,1 mg/kg. Styrkur kadmíums mældist undir greiningarmörkum í kartöflum
án hýðis eða < 0,004 mg/kg. Kadmíum mældist einnig undir greiningarmörkum í
kartöflum með hýði nema í sýni V7 en það sýni mældist með styrk kadmíums 0,024
mg/kg. Styrkur króms mældist einnig undir greiningarmörkum bæði í kartöflum
með og án hýðis en það mældist í kartöflugrösum 0,10 og 0,14 mg/kg. Styrkur
kopars í kartöflugrösum mældist 0,39 mg/kg á sýnatökustað V7 en 2,25 á
sýnatökustað V2 sem er á Teigagerði. Styrkur kvikasilfurs var undir
greiningarmörkum í kartöflugrösum og í nær öllum sýnum af kartöflum með og án
hýðis. Styrkur nikkels í kartöflugrösum mældist 1,19 mg/kg á sýnatökustað V2 og
0,12 mg/kg á sýnatökustað V7. Í kartöflum með hýði mældist nikkel frá 0,24 mg/kg
til 0,94 hæst á sýnatökustað V7. Í kartöflum án hýðis var styrkurinn lægri. Styrkur
þungmálma mældist lægri í öllum sýnum þar sem kartöflur voru afhýddar nema þó
ekki styrkur sinks (Tafla 10).
Styrkur þungmálma í grænkáli mældist í nær öllum tilvikum undir
greiningarmörkum nema ekki kopar, nikkel og sink (Tafla 10). Staðsetningu
sýnatökustaða á kartöflum og grænkáli má sjá á mynd 42.
Tafla 10. Styrkur þungmálma (mg/kg blautvigt) í kartöflugrösum, kartöflum með og án hýðis og
grænkáli árið 2012.
Sýni
As
Cd
Cr
Cu
Hg
Ni
Pb
Zn
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
ug/g
V1-812-Kartöflugras
x
x
x
x
x
x
x
x
V2-812-Kartöflugras
0,021
0,083
0,10
2,25
<0,004
1,19
<0,1
4,06
V7-812-Kartöflugras
0,017
<0,004
0,14
0,39
<0,004
0,12
<0,1
1,37
V1-812-Kartafla með hýði
< 0,02
< 0,004
<0,1
2,46
0,007
0,32
<0,1
5,20
V2-812-Kartafla með hýði
< 0,2
< 0,06
<0,1
0,8
< 0,04
0,24
<0,1
2,40
V7-812-Kartafla með hýði
0,024
0,024
<0,1
2,29
< 0,004
0,94
<0,1
2,79
Meðaltal ársins 2012
0,024
0,024
< 0,1
1,86
0,01
0,50
< 0,1
3,46
V1-812-Kartafla án hýði
< 0,02
<0,004
<0,1
2,86
< 0,004
0,55
<0,1
6,62
V2-812-Kartafla án hýði
< 0,02
<0,004
<0,1
0,97
0,006
0,25
<0,1
2,22
V7-812-Kartafla án hýði
0,02
<0,004
<0,1
0,83
< 0,004
0,21
<0,1
2,12
Meðaltal ársins 2012
0,02
< 0,004
< 0,1
1,55
0,01
0,34
< 0,1
3,65
V2-812-Grænkál
<0,01
<0,05
<0,08
0,3
<0,03
0,11
<0,1
1,31
51
3.2.9 Bláber og krækiber
Bláberjum og krækiberjum var safnað einu sinni á 5 sýnatökustöðum þann 29.
ágúst 2012. Staðsetningarnar eru þær sömu og hjá bláberjalyngi (Mynd 33).
Styrkur flúors í krækiberjum mældist frá 2-12 µg/g og í bláberjum frá 1-9 µg/g.
Hæstu gildin í bláberjum og krækiberjum mældust á sama stað, þ.e. rétt fyrir ofan
álverið (CB3 og BB3). Lægstu gildin í krækiberjum mældust á sýnatökustað CB1 og
CB5. Þar voru einnig lægstu gildin í bláberjum (Mynd 44 og Mynd 45).
Mynd 44. Styrkur flúors í krækiberjum á 5 sýnatökustöðum í Reyðarfirði sumarið 2012. Tekið var
eitt sýni á hverri stöð.
Mynd 45. Styrkur flúors í bláberjum á 5 sýnatökustöðum í Reyðarfirði sumarið 2012. Tekið var eitt
sýni á hverri stöð.
Styrkur flúors í blöðum bláberjalyngs reyndist töluvert hærri en gildin í bláberjum á
sömu stöðum. Ein hæstu gildi ársins í bláberjalyngi mældust á sömu stöðum og
berjasýnin BB3 og BB44. Þessar niðurstöður eru í samræmi við erlendar athuganir
sem og athuganir í Reyðarfirði undanfarin ár, þ.e. jafnvel þó að styrkur flúors í
andrúmslofti og blöðum plantna sé hár þá innihalda ávextir, fræ og rætur lág gildi
(Náttúrustofa Austurlands 2012, Weinstein og Davison 2004).
3.2.10 Hey
Grunnrannsóknir á heyi og öðru fóðri sem búfénaði í Reyðarfirði er gefið voru
framkvæmdar árið 2006 og hefur áframhaldandi vöktun staðið síðan þá. Sýni hafa
4
Sömu sýnatökustaðir og BP4 og BP28 fyrir bláberjalyng.
52
verið tekin af heyi sem sett er út fyrir hross yfir vetrarmánuðina (vetrarheyi) til að
kanna hvort flúor safnist upp í því.
Vegna hárra gilda sem mældust í heyi sem gefið var hrossum úti veturinn 2009
voru frekari rannsóknir gerðar á því árið 2010-2011. Niðurstöður þeirrar vöktunar
má sjá í skýrslu sem Náttúrustofa Austurlands gaf út (Kristín Ágústsdóttir, 2011).
Þar sem styrkur flúors í grasi mældist hár sumarið 2012 óskaði Alcoa Fjarðaál eftir
því við Náttúrustofu Austurlands að stofan framkvæmdi viðbótarrannsóknir á heyi
sem hirt var í Reyðarfirði sumarið 2012.
Heysýnum var safnað dagana 27. nóvember og 11. desember 2012. Alls var átta
sýnum safnað (Mynd 46). Sýni H6, H2a, H2b og WH1 voru tekin úr heyrúllum úti en
sýni H4, H14, H12 og H1 voru tekin úr heyrúllum inni.
Styrkur flúors mældist frá 11-34 µg/g í heyi sem hirt var sumarið 2012 og ætlað var
til gjafar veturinn 2012-2013. Eitt sýni (WH1) var tekið af heyi sem hirt var sumarið
2011 og mældist mun lægri styrkur flúors í því sýni (Tafla 11).
Tafla 11. Niðurstöður mælinga á styrk flúors (µg/g) í heyi sem hirt var í Reyðarfirði sumrin 2011
og 2012. Miðað er við 12% rakainnihald sýnis.
Heysýni Dags. sýnatöku Flúorstyrkur Ætlað til
µg/g*
fóðrunar á
WH1
27.11.2012
6
Hrossum
H6
27.11.2012
33
Hrossum
H2a
27.11.2012
17
Hrossum
H2b
27.11.2012
12
Hrossum
H4
27.11.2012
20
Hrossum
H14
27.11.2012
17
Sauðfé
H12
27.11.2012
11
Sauðfé
H1
11.12.2012
34
Hrossum
Hvenær
hirt
2011
2012
2012
2012
2012
2012
2012
2012
*Mi ða ð er vi ð 12% ra ka i nni ha l d s ýni s .
Mynd 46. Staðsetning á túnum sem heysýni voru tekin af í nóvember og desmber í Reyðarfirði
2012.
53
Samkvæmt reglugerð um eftirlit með fóðri nr. 340/2001 sem í gildi er á Íslandi er
hámarksstyrkur flúors í heilfóðri fyrir sauðfé og nautgripi 50 µg/g en 30 µgF/g fyrir
mjólkandi ær. Hámarksstyrkur fyrir annan búfénað og þar á meðal hross er 150
µg/g í þessari reglugerð. Styrkur flúors í heyi fór í tveimur tilvikum yfir gildi fyrir
mjólkandi ær, í sýni H6 og H1, en það hey var ætlað til að fóðra hross. Styrkur
flúors fór ekki í neinu tilviki yfir viðmið fyrir hross (Tafla 11).
3.3 Sjónræn skoðun á gróðri
Eins og fram hefur komið berst flúor inn í laufblöð um loftop á yfirborði laufblaða.
Inni í laufblaðinu leysist flúor upp í vatni og berst með því til jaðra blaðsins þar sem
það safnast fyrir og ferðast ekki frekar um laufblað plöntunnar.
Ef styrkur flúors verður mikill veldur það skemmdum á frumuhimnu plöntunnar og
hún fer að leka. Vefurinn deyr og breytir um lit, verður ljósbrúnn, brúnn eða
svartur (e. necrosis). Þetta gerist vanalega í útjaðri laufblaðsins eða á milli æða.
Þegar laufblað verður endurtekið fyrir háum styrk flúors yfir vaxtartímann getur
það valdið röð dökkra strika í laufblaðinu. Svo getur farið að dauði vefurinn þorni
og detti af laufblaðinu sem veldur því að lögun blaðsins verður einkennileg, einkum
fremst. Almennt eru ung blöð í þroska mun viðkvæmari fyrir flúor en eldri
fullþroskuð blöð. Þannig getur sama plantan sýnt mjög ólík einkenni, háð því á
hvaða þroskastigi blöðin eru þegar þau verða fyrir flúormengun (Weinstein og
Davison 2004).
Önnur áhrif eru þau að uppsöfnun flúors fremst í laufblaðinu dregur úr vexti
frumna þar. Miðhluti laufsins heldur hins vegar áfram að vaxa og veldur því að
blöðin verða kúpt þegar þau stækka (Weinstein og Davison 2004).
Flúor getur valdið fölnun eða gulnun (e. chlorosis) í laufblöðum. Slík einkenni eru
oftast talin vera vegna ónógrar birtu, skorts á járni eða magnesíum í jarðvegi.
Ástæður þess að flúor veldur gulnun er binding þess við magnesíum í plöntunni og
verður plantan þá fyrir magnesíumskorti (Weinstein og Davison 2004).
Dreifingarmynstur skemmda í gróðri ákvarðast einkum af ríkjandi vindátt og að
hluta til af landslagi. Í rannsóknum sem gerðar voru í Noregi á skemmdum á
plöntuvef af völdum flúormengunar kom í ljós að skemmdir takmörkuðust við
svæði innan tveggja km frá uppruna mengunar. Tengsl voru á milli skemmda í
laufblaði og styrk flúors. Það var hins vegar mjög breytilegt eftir stöðum í Noregi
hversu mikinn styrk flúors sömu tegundir þoldu áður en bera fór á skemmdum.
Hafði veðurfar og lega svæðis sitt að segja (Vike 1999).
Hafa bera í huga að mörg önnur atriði í umhverfinu geta valdið stressi í plöntum
sem eru mjög líkar flúorskemmdum, t.d. salt, þurrkur, frost og vatnsskortur.
Hér er gerð grein fyrir mögulegum einkennum flúorskemmda á plöntum í
Reyðarfirði sumarið 2012.
3.3.1 Sjaldgæfar tegundir
Sjónrænt mat á heilbrigði fimm sjaldgæfra plöntutegunda sem vaxa í Reyðarfirði
var gert 6. júlí 2012. Þær sjaldgæfu tegundir sem fundist hafa í Reyðarfirði eru:
54





Aronsvöndur (Erysimum hieraciifolium) í friðlandinu í Hólmanesi
Stóriburkni (Dryopteris filix-mas) í friðlandinu í Hólmanesi
Þyrnirós (Rosa pimpinellifolia) á nokkrum stöðum við Kollaleiru
Giljaflækja (Vicia sepium) vex í gili í þéttbýlinu á Reyðarfirði
Fuglaertur (Lathyrus pratensis) vaxa einnig í þéttbýlinu á Reyðarfirði
Tvær þessara tegunda eru á válista, giljaflækja og þyrnirós (Hörður Kristinsson o.fl.
2007, Náttúrufræðistofnun 1996).
Plönturnar voru ljósmyndaðar og kannað hvort þær sýndu mögulega einkenni
flúorskemmda eða hvort vaxtarstöðum þeirra væri á einhvern hátt ógnað.
Allar fimm tegundirnar voru heilbrigðar og ekki hægt að sjá að þeim stafi sérstök
hætta af starfsemi álvers eða framkvæmdum því tengdu, né heldur sýndu þær
einkenni flúorskemmda (Mynd 47). Líkt og fyrri ár er vaxtarstað giljaflækju og
fuglaertu ógnað af ágengum tegundum, kerfli (Myrrhis odorata) og njóla (Rumex
longifolius) og var nýbúið að slá vaxtarstað þeirra þegar athugun fór fram. Einnig er
mikið um túnfífil (Taraxacum spp) í gilinu þar sem þessar tegundir vaxa.
Mynd 47. Samsett mynd. Vaxtarstaður giljaflækju og fuglaertu (efst til vinstri), aronsvöndur (til
hægri), þyrnirós (neðst til vinstri) og stóriburkni (neðst til hægri) sumarið 2012.
3.3.2 Garðaplöntur og tré
Undanfarin ár hefur helst mátt greina skemmdir á garðagróðri sem eru taldar vera
af völdum flúors í næsta nágrenni við álverið, einkum á trjám við Teigagerði og við
Framnes (Náttúrustofa Austurlands 2012, Náttúrustofa Austurlands 2011).
Garðagróður í þéttbýlinu á Reyðarfirði og í trjáræktarsvæðum milli álversins og
bæjarins var skoðaður þann 13. ágúst og 9. september 2012. Gróður var
ljósmyndaður og skoðaður til að leita ummerkja um skemmdir á plöntuvef af
völdum flúors.
55
Mjög þurrt var framan af sumri í Reyðarfirði og bar gróður þess merki.
Fyrir ofan álverið sáust einkenni flúorskemmda á birki (Betula nana). Um 10%
laufblaða á öllum birkiplöntum sýndu merki flúorskemmda. Blöðin voru kúpt og
dauður vefur (e. necrosis) var á enda blaðanna. Einnig voru jaðrar blaða gulir (e.
chlorosis). Þessi einkenni voru mest áberandi á ungum laufblöðum, enda eru þau
viðkvæmari fyrir flúor.
Við Framnes, rétt vestan álversins sáust einkenni flúorskemmda á sigurskúf
(Chamaenerion angustifolium), ætihvönn (Angelica archangelica), furu (pinus sp.),
ösp (Populus sp), reynivið (Sorbus sp. ) og víði (Salix spp). Einkenni flúorskemmda á
plöntunum var dauður vefur á blaðendunum/nálum sem var afmarkaður með
dökku bandi frá heilbrigða vefnum. Einnig bar á gulnun (chlorosis) í jöðrum
blaðanna.
Mynd 48. Mögulegar flúorskemmdir í gróðri í Reyðarfirði. Fura (Pinus sp.) við í trjáræktareit (t.v.)
og víðir (Salix sp.) við Andapoll (t.h.) .
Við Teigagerði voru aspir með kúpt blöð og dauðan vef á framoddum, nokkuð
dæmigerð einkenni flúorskemmda. Merki um flúorskemmdir á smáblöðum
reynitrjáa sáust einnig við Teigagerði sem og í kirkjugarðinum utan við bæinn.
Inn í bænum á Reyðarfirði sáust flúor skemmdir á Íris (Iris sp.) líkt og undanfarin ár.
Einnig sáust skemmdir á furu á nokkrum stöðum í trjáræktareitum og í bænum.
Skemmdir á víði sáust inn í bænum (Mynd 48).
3.3.3 Gróður í rannsóknarreitum
Villtur gróður í 150 rannsóknarreitum á 30 vistfræðistöðvum í Reyðarfirði var
skoðaður dagana 4., 5., 9., og 10. júlí 2012 (Mynd 49). Reitir voru ljósmyndaðir og
ummerkja um mögulegar skemmdir á plöntuvef af völdum flúors leitað. Almennt
var gróður í nokkuð góðu ásigkomulagi en einkenni sem líkjast skemmdum af
völdum flúors fundust á 9 stöðum og voru allar stöðvarnar, nema ein, innan
þynningarsvæðis álversins (Mynd 49).
Einkenni sáust aðallega á bláberjalyngi (Vaccinium uliginosum), fjalldrapa (Betula
nana) og víði (Salix sp). Blaðendar voru dauðir (necrosis) og í sumum tilfellum sást
gulur litur á blöðum. Vaxtarlag laufblaða var einnig einkennilegt í nokkrum reitum
innan þynningarsvæðis, laufblöðin voru kúpt og endar rúnaðir. Helst mátti greina
flúor lík einkenni á nýjum laufblöðum. Á svæðum næst álveri mátti greina dauðan
mosa.
56
Mynd 49. Rannsóknastöðvar í Reyðarfirði. Sýnilegar skemmdir á gróðri sem líktust flúor skemmdum sáust á 8 stöðvum sumarið 2012 (©Landmælingar Íslands, leyfi nr. L05040009).
Líkt og fyrri ár sáust ýmiss konar skemmdir á gróðri af völdum annarra þátta s.s.
skordýra og sveppasýkinga.
3.3.4 Fléttur og mosar
Frá árinu 2005 hefur verið fylgst með fléttum og mosum í föstum reitum á steinum
og klöppum í Reyðarfirði. Reitirnir hafa verið ljósmyndaðar til að fylgjast með
breytingum á þekju þeirra.
Engar greinanlegar breytingar voru á þekju mosa og fléttna í reitum milli ára.
Ljósmyndir af öllum fléttureitum árið 2012 er að finna á geisladiski sem fylgir
þessari skýrslu. Yfirlit yfir myndir er að finna í Viðauka 14.
57
3.4 Trjávöxtur
Furutegundir (Pinus sp) eru taldar viðkvæmar fyrir flúor. Þolmörk viðkvæms
gróðurs s.s. furutrjáa gagnvart loftbornu flúori (HF) eru talin vera um 0,3 µg/m 3 yfir
5-6 mánaða tímabil og koma skemmdir fram í nálum plöntunnar og minni vexti
(Weinstein og Davison 2004, R. Liteplo of.l 2002, Ongstad o.fl. 1994).
Í Reyðarfirði hefur furutrjám verið plantað á nokkrum stöðum á afmörkuðum
svæðum. Mest er af stafafuru (Pinus contorta) í skógræktarreitum en einnig er
bergfura (P. uncinata) á Framnesi (staðsetning 10) og víðar. Staðsetningu
trjámælireita má sjá á Mynd 50 ásamt yfirliti yfir þekju og tegundasamsetningu
skógræktarreita á Reyðarfirði.
Mynd 50. Staðsetning 10 trjámælireita í Reyðarfirði og tegundir trjáa sem finnast í þeim.
Kortlagning skógræktarsvæðis var gerð af Skógræktarfélagi Íslands (©Landmælingar Íslands, leyfi
nr. L05040009).
Árið 2005 voru gerðar frumathuganir á vexti furu (Pinus sp) í 10 trjáræktarreitum í
Reyðarfirði. Toppsprotar voru mældir með tommustokk. Tíu tré voru mæld í
trjáræktarreit 1-9 en 8 í trjáræktarreit 10 eða samtals 98 tré. Öll tré voru staðsett
með gps tæki og merkt með númeri og borða til að hægt væri að finna þau aftur.
Mælingar voru síðan endurteknar 2009 og 2011. Árið 2012 voru mælingar
framkvæmdar 9. og 18. september. Hægt er að bera saman vöxt furu fyrir og eftir
að álver hóf rekstur því þegar fyrstu mælingar voru gerðar árið 2005 var mældur
vöxtur aftur til ársins 2003 og árið 2009 var vöxtur áranna 2006, 2007, 2008 og
2009 mældur. Árið 2011 var síðan vöxtur 2009, 2010 og 2011 mældur og árið 2012
var vöxtur 2010, 2011 og 2012 mældur.
58
Meðalvöxtur vaxtarsprota stafafuru (P. contorta) í trjáræktarreitum árið 2012 var
9-23 cm (staðsetningar 1-9) og 11,3 cm hjá bergfuru (P. uncinata) (staðsetning 10).
Vöxturinn var minni í öllum trjáræktarreitum stafafuru árið 2012 heldur en 2011.
Mestur var munurinn á vexti í trjáræktarreit 7 sem er hjá Kollaleiru en minnstur
var munurinn í trjáræktarreit 3 sem er staðsettur á skilgreindu skógræktarsvæði
vestan álversins (Tafla 12 og Mynd 50). Fram að þessu hefur ársvöxtur furu mælst
meiri eftir að álver Alcoa Fjarðaáls hóf starfsemi sína og ekki hægt að sjá að álverið
hafi haft hamlandi áhrif á vöxt furutrjáa (Erlín Emma Jóhannsdóttir o.fl. 2012).
Ársvöxturinn 2012 er hins vegar mun minni heldur en síðustu ár eða um 13 cm sem
er um helmingi minni vöxtur heldur en árið 2011 sem var um 22 cm (Mynd 51).
Niðurstöður allra mælinga fyrir hvert tré má finna í Viðauka 12 .
Tafla 12. Meðalvöxtur vaxtarsprota (cm) á stafafuru (staðsetning 1-9) og bergfuru (staðsetning
10) frá árinu 2003-2012 í tíu trjáræktarreitum í Reyðarfirði. Staðalskekkja meðaltalanna segir til
um breytileika í vexti fyrir hverja staðsetningu.
Staðsetning
1
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
2003
9,4
1,1
2004
14,0
1,5
2005
12,8
1,1
2006
15,2
2,2
2007
18,3
2,2
2008
12,5
2,3
2009
18,6
3,1
2010
20,8
2,4
2
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
18,0
1,8
17,3
2,1
16,7
1,7
16,67 24,10
1,70 1,63
17,4
1,9
18,8
1,72
15,35 13,75
2,17 2,53
8,9
1,9
3
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
12,1
1,1
14,6
1,8
15,5
1,2
15,9
2,3
14,7
1,8
16
2,13
17,9
1,7
16,0
2,1
11,6
1,8
4
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
10,8
1,4
11,5
1,2
15,9
1,3
17,06 21,57 15,12
1,99 1,13 1,64
28,8
1,4
24,9
0,8
23,5
1,5
10,2
1,3
5
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
13,3
1,3
12,5
1,1
17,7
2,2
18,3
1,7
18,8
2,6
20,6
2,3
26,5
1,7
25,7
2,0
28,4
1,5
13,8
1,7
6
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
9,1
1,1
14,0
2,0
14,6
1,5
15,1
2,6
16,4
2,4
15,5
2,4
26,7
2,2
22,2
1,7
23,7
2,0
10,9
1,0
7
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
11,5
1,3
14,8
1,3
21,4
1,5
19,3
1,9
15,7
2,8
20,1
3,5
28,2
2,3
27,0
2,5
29,5
1,9
12,0
1,3
8
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
14,8
0,9
21,4
1,4
20,2
1,3
18,2
1,2
24,2
2,7
21,2
3,8
19,6
1,5
14,1
1,1
15,1
1,4
11,2
1,4
9
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
14,9
1,3
21,1
2,0
17,0
1,3
16,5
1,7
22,3
1,5
19,5
2,9
31,9
2,8
29,1
3,8
31,4
3,9
22,6
3,0
Meðalvöxtur
Staðalskekkja
Meðaltal staðsetninga 1-9
7,3
0,7
11,6
9,4
0,6
15,7
10,9
0,6
16,8
6,8
0,6
16,9
9,0
0,9
20,2
5,9
0,6
17,4
13,1
0,8
23,9
12,1
0,6
21,9
9,2
0,5
22,2
11,3
0,8
12,6
10
21,0
1,4
2011
18,9
2,3
2012
12,2
2,0
59
30,0
Meðalársvöxtur furu (cm)
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Ár
Mynd 51. Meðalársvöxtur stafafuru (P. contorta) í 9 trjámælireitum í Reyðarfirði tímabilið 20032012.
Eins og fram hefur komið var mjög þurrviðrasamt í Reyðarfirði sumarið 2012 og
ekki hægt að útiloka að það hafi valdið því að vöxtur furutrjáa hafi verið mun minni
en árið á undan. Ekki er þó heldur hægt að útiloka að flúor hafi haft hamlandi áhrif
á vöxt furutrjáa í Reyðarfirði árið 2012.
4 Yfirborðsvatn
4.1 Inngangur
Sýni voru tekin á 10 sýnatökustöðum úr fjórum ám (W1-W4), fjögur sýni af
drykkjarvatni (W5-W9) og eitt sýni úr vatni (Grænavatn, W10) (Mynd 52). Sýni voru
tekin 4 sinnum yfir árið á stöðum W1-W9, þann 30. janúar, 23. apríl, 11.júlí og 8.
október en tvisvar á stað W10, 11. júlí og 8. október. Í öllum sýnamengjum var
mælt sýrustig (pH) og basarýmd (alkalinity), styrkur flúors og styrkur brennisteins
hjá Efnagreiningum, Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Auk þess var ákvarðaður styrkur
fjölhringa arómatískra vetniskolefna (polycyclic aromatic hydrocarbons, PAH) í
sýnum sem tekin voru í október. PAH mælingar voru framkvæmdar hjá Eurofins
GfA Lab Service GmbH í Þýskalandi. Niðurstöður efnamælinga í vatnssýnum má
finna í Viðauka 13.
60
Mynd 52. Sýnatökustaðir vatnssýna.
4.2 Niðurstöður
4.2.1 Flúor
Samkvæmt reglugerð 536/2001 er hámarksgildi fyrir flúorinnihald neysluvatn 1,5
mg/L. Heildarársmeðal flúors í vatni fyrir árið 2012 er 0,03 mg/L. Meðaltal fyrir
árvatn (W1-W4) er einnig 0,03 mg/L en var 0,05 mg/L fyrir árið 2011 en nokkur
hækkun mældist í Grænavatni (W10), frá 0,05 mg/L árið 2011 í 0,08 mg/L fyrir árið
2012. Þessi hækkun kemur aðallega fram í sýni tekið í júlí (sjá viðauka 13 ) og er í
samræmi við hækkun á styrk flúors í regnvatni yfir sumarið. Ársmeðaltal fyrir
neysluvatn (W5-W9) mældist 0,04 mg/L en var árið 2011 0,05 mg/L. Á Mynd 53 og
Mynd 54 má sjá styrk flúors í vatni fyrir árin 2004 til 2012.
0,09
0,08
mg/L
0,07
0,06
W1
0,05
W2
0,04
W3
0,03
W4
0,02
W10
0,01
0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Mynd 53. Fylgni ársmeðaltals af styrk flúors í árvatnsýnum og Grænavatni fyrir árin 2004-2012.
61
0,09
0,08
mg/L
0,07
0,06
W5
0,05
W6
0,04
W7
0,03
W8
0,02
W9
0,01
0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Mynd 54. Fylgni ársmeðaltals af styrk flúors í neysluvatni fyrir árin 2004-2012.
4.2.2 Sýrustig (pH)
Í reglugerð um neysluvatn (reglugerð 536/2001) er tekið fram að neysluvatn skuli
hafa pH gildi á bilinu 6,5 til 9,5. Heildarársmeðaltal sýrustigs vatns árið 2012 var
7,30, sem er talsverð breyting frá árinu 2011 þegar meðaltalið mældist 7,06. Hæst
mældist ársmeðaltalið í Grænavatni (W10), 7,33 og lægst í W7 eða 7,15.
Ársmeðaltal sýrustigs í ám (W1-W4) var 7,25 og í neysluvatni (W5-W9) 7,31, sem í
báðum tilvikum er hækkun frá 2011 (6,92 og 7,07). Þó að nokkur hækkun sé í
sýrustigi á öllum stöðvum frá fyrra ári eru engin gildi utan þeirra marka sem áður
hafa mælst (Mynd 55).
7,6
7,5
7,4
pH
7,3
7,2
7,1
7
W1
W2
W3
W4
6,9
6,8
6,7
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Mynd 55. Fylgni ársmeðaltals af sýrustigi í árvatnsýnum fyrir árin 2004-2012.
62
8,2
8
7,8
7,6
W5
pH
7,4
W6
7,2
W7
7
W8
6,8
W9
6,6
6,4
6,2
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Mynd 56. Fylgni ársmeðaltals af sýrustigi í neysluvatni fyrir árin 2004-2012.
4.2.3 Fjölhringa arómatísk vetniskolefni (PAH efni)
Í reglugerð um neysluvatn (reglugerð 536/2001) er gefið hámarksgildið 0,10 µg/L
þar sem viðmiðurnargildið er summa af styrk efnasambandana benzo(b)flúoranten,
benzo(k)flúoranten, benzo(ghi)perylen og indeno(1,2,3-cd)pyren.
Sýni fyrir
sýnatökustaði W1, W4 og W6 töpuðust í flutningum og voru því ekki greind.
Ársmeðaltal fyrir viðmiðunargildið er <0,00793 µg/L, meðaltal í ám (W2 og W3) er
<0,00780 og í Grænavatni (W10) <0,00792. Ársmeðaltal í neysluvatni (W5, W7-W9)
er <0,00790. Öll efni mældust undir magngreiningarmörkum og því eru tölurnar
gefnar upp sem <X (minna en). PAH-efni greindust ekki í neinum sýnum árið 2011.
Niðurstöður fyrir heildarmagn PAH efna fyrir árin 2006-2012 má sjá í töflu 13.
Tafla 13. Heildarmagn PAH efna.
Ár
W1
W2
W3
W4
W5
W6
W7
W8
W9
W10
2006
0,1
0,26
0,25
0,53
0,09
0,13
0,11
0,24
0,69
2007
1,19
0
0,14
0
0,11
0,12
0,11
0,17
0,15
0,63
2008
0,46
0,08
7,88
0,09
0,08
0,08
0,14
0,09
0,07
8,83
2009
0
2,37
0,05
0
0
0
0
0
0
0
2010
0,16
4,61
0,07
1,53
0,13
0,09
0,09
0,09
0,09
0,12
2011
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2012
*
<0,0796
<0,0607
*
<0,0618
*
<0,0578
<0,0588
<0,0549
<0,145
63
4.2.4 Súlfat og basarýmd
Styrkur súlfats lækkaði lítillega frá árinu 2011, bæði í árvatni og neysluvatni (Tafla
14).
Tafla 14. Styrkur slúlfats (mg/L) í vatnsýnum árin 2010 -2012.
2010
2011
2012
Árvatn
0,35
0,36
0,31
Neysluvatn
0,43
0,47
0,39
Basarýmd (alkalinity) vatnssýna lækkaði lítilega miðað við árið 2012, bæði í árvatni
og neysluvatni (Tafla 15).
Tafla 15. Basarýmd (mg CACO 3 /L) vatnsýna árin 2010-2012.
2010
2011
2012
Árvatn
15,3
16,3
13,0
Neysluvatn
20,9
22,3
18,2
64
5 Samantekt
í þessum kafla eru dregnar saman helstu niðurstöður umhverfisvöktunarinnar sem
og niðurstöður vegna viðbótarrannsókna í Reyðarfirði sem eru jafnframt birtar í
Viðauka 15 sem er prentaður í viðauka skýrslu.
5.1 Loftgæði
5.1.1 Svifryk
Svifryk mældist aldrei yfir heilsuverndarmörkum á árinu 2012. Niðurstöður gefa til
kynna að ekki er um eina meginuppsprettu ryks í Reyðarfirði að ræða.
5.1.2 Brennisteinstvíoxíð
Meðaltal brennisteinstvíoxíðs árið 2012 er hærra en meðaltal ársins 2011.
Meginbreyta í áhrifum á meðaltal brennisteinstvíoxíðs er vindstyrkur, en mældur
styrkur brennisteinstvíoxíðs er yfirleitt í öfugu hlutfalli við vindstyrk og eru
mæligildi jafnan hæst frá og með apríl og út ágúst þegar hægviðri eru algeng.
Enginn dagur fer þó yfir gróðurverndarmörk né klukkustund yfir
heilsuverndarmörk.
5.1.3 Flúor í lofti (HF)
Flúor í lofti (HF) mælist hærra árið 2012 en 2011 en fer þó aldrei yfir
viðmiðunarmörk (0,3 µg/m3) fyrir gaskenndan flúor á tímabilinu apríl-september
utan þynningarsvæðis. Gaskenndur flúor fer þó einu sinni yfir þau mörk en innan
þynningarsvæðis.
5.1.4 Fjölhringa arómatísk vetniskolefni (PAH)
Styrkur fjölhringa arómatískra vetniskolefna var lægri árið 2012 en 2011. BaP
mældust undir umhverfismörkum sem sett eru í reglugerð 420/2008.
5.1.5 Efnainnihald í úrkomu
Nokkur súrnun í úrkomu hefur átt sér stað á síðustu árum og raunar verið viðvarandi frá
upphafi rekstrar álversins.
Það er líklegt að súrnunin tengist auknum styrk
brennisteinstvíoxíðs og koltvíoxíðs. Í ár hækkaði hins vegar sýrustig í úrkomu.
Flúorgildi í úrkomu hækka verulega að meðaltali milli ára. Tveir mánuðir, júní og
ágúst mælast sérstaklega háir, en engrar úrkomu varð vart í júlí. Víst er að ástæða
hækkunar á þessu tímabili er bilun í lofthreinsivirki Fjarðaáls. Fjögur mæligildi
valda þessari hækkun, mælingar á stöð 1-3 í júní og mæling á stöð 2 í ágúst. Það
má reyndar búast við hækkun yfir sumartímann, sem má að mestu leyti rekja til
hægviðris, en þessi gildi eru töluvert umfram það. Að öðru leyti eru flúorgildi í
úrkomu eðlileg.
Brennisteinn í úrkomu hækkar svolítið að meðaltali árið 2012 samanborið við 2011.
Mæligildi á stöð 2 og 4 lækka lítillega en hækka meira en því nemur á stöð 1 og 3.
Þokkaleg fylgni er milli mælds brennisteinstvíoxíðs í lofti og brennisteins í úrkomu
og eru mæligildi hærri í hægu veðri yfir sumarið og einnig undir lok ársins.
65
5.2 Gróður
5.2.1 Styrkur flúors í gróðri
Ársmeðaltal flúors í öllum gróðursýnum var hærra árið 2012 en 2011 nema í
laufblöðum reyniviðar. Marktæk breyting til hækkunar var á gildi flúors í
grassýnum, mosa, fléttum og bláberjalyngi. Marktæk lækkun var hins vegar á styrk
flúors í laufum reyniviðar á milli ára. Breytingar í öðrum gróðursýnum reyndust ekki
marktækar.
Styrkur flúors í rabarbarastilkum, kartöflum og berjum var í öllum tilfellum mun
lægri heldur en styrkurinn í laufblöðum á sömu stöðum og af sömu plöntum. Þetta
sýnir að þó styrkur flúors í andrúmslofti og í blöðum plantna sé hár, þá innihalda
ávextir, fræ og rætur mun lægri styrk flúors. Þessar niðurstöður eru í samræmi við
eldri rannsóknir (Weinstein og Davison 2004, Náttúrustofa Austurlands 2012, 2011,
2010, 2009, 2008).
Skynsamlegt er þó að skola ber sem týnd eru innan þynningarsvæðis álversins áður
en þeirra er neytt.
5.2.2 Dreifing flúors frá álveri
Þrátt fyrir að styrkur flúors hafi verið breytilegur eftir tegundum þá var
dreifingarmynstrið mjög sambærilegt á milli tegunda og skýrist styrkurinn aðallega
af ríkjandi vindáttum, nálægð við álver og landslagi. Flúor dreifist frá uppruna
meðfram hlíðum norðan megin til vesturs með ríkjandi vindátt. Styrkurinn fór
lækkandi, mismikið þó eftir tegundum, þegar innar dró. Í öllum gróðursýnum
mældist styrkur flúors lægstur í Hólmanesfriðlandi austan við álverið og sunnan
fjarðar. Þetta er í samræmi við fyrri niðurstöður sem og erlendar rannsóknir sem
sýnt hafa fram á að styrkur flúors er hæstur undan ríkjandi vindátt næst
mengunarvaldi (Vike og Håbjorg 1995, Náttúrustofa Austurlands 2012, 2011, 2010,
2009).
Dreifing og styrkur flúors í gróðri sumarið 2012 er ekki í samræmi við
loftdreifingarspá sem unnin var fyrir álverið í Reyðarfirði (EarthTech 2006). Ekki er
vitað hversu langt flúorinn barst inn í Fagradal og inn Þórdalsheiði. Dreifingarspáin
fyrir 0,1 µg F/m3 á vaxtartíma gróðurs gerði ráð fyrir að mörkin næðu vestur fyrir
þéttbýlið og að fjarðarbotni (t.d Mynd 23, bls. 37).
5.2.3 Styrkur þungmálma í rabarbara og kartöflum
Uppruni þungmálma í rabarbara og kartöflum er óljós og eru engar vísbendingar
um að hærri styrkur þungmálma mælist nær álveri. Öll sýni af grænmeti voru undir
viðmiðum sem gefin eru fyrir kadmíum og blý árið 2012.
5.2.4 Sjónræn skoðun á gróðri
Undanfarin ár hefur helst mátt greina skemmdir af völdum flúors í næsta nágrenni
álversins. Mögulegar skemmdir af völdum flúors sáust á gróðri í Reyðarfirði á
nokkrum stöðum og í meiri fjarlægð heldur en undanfarin ár. Skemmdir sáust á
laufum reyniviðar, á garðaplöntum og trjám við Framnes sem er innan
þynningarsvæðis en einnig í skógræktarreitum og inni í bænum á Reyðarfirði.
66
Flúorskemmdir voru einnig greindar í móum í Reyðarfirði en aðallega innan
þynningarsvæði.
Vöxtur furutrjáa í trjáræktarreitum var mun minni nú heldur en síðustu ár og gæti
það stafað af hærri styrk loftborins flúors heldur en 2011.
5.3 Grasbítar
5.3.1 Styrkur flúors í fóðri búfénaðar
Meðalstyrkur flúors í grasi á vaxtartíma er notaður sem vísir fyrir búfé, því það
verður fyrir áhrifum af langvarandi neyslu flúors í fóðri. Styrkur flúors í grasi
norðvestan og vestan álvers í Reyðarfirði sumarið 2012 var yfir íslenskum
viðmiðunarmörkum flúors í fóðri fyrir sauðfé en undir viðmiðum sunnan fjarðar og
austan álvers.
Styrkur flúors í heyi sem safnað var annars vegar í október og hins vegar í
nóvember fór aldrei yfir íslensk viðmið fyrir hross. Aftur á móti var styrkur flúors í
heyi af tveimur túnum yfir viðmiðunarmörkum sem í gildi eru á Íslandi fyrir
mjólkandi ær. Það hey var ætlað til fóðrunar á hrossum. Full ástæða er til að
fylgjast áfram með styrk flúors í heyi til að koma í veg fyrir að búfénaði sé gefið
fóður með of háu flúor innihaldi.
Vert er að benda á að þó að viðmiðunarmörk flúors í fóðri fyrir hross á Íslandi séu
hærri en fyrir sauðfé og kýr eru sumir þeirrar skoðunar að þolmörk þessara
dýrategunda séu sambærileg. Í ljósi þess að hrossum er beitt á afmörkuð svæði er
mikilvægt að fylgjast vel með styrk flúors í grasi í nágrenni beitarsvæða þeirra til að
koma í veg fyrir að þau verði fyrir langvarandi neyslu flúors.
5.3.2 Styrkur flúors í kjálkum sauðfjár
Styrkur flúors í kjálkum úr sauðfé sem gekk í Reyðarfirði sumarið 2012 var almennt
hátt bæði í fullorðnu fé sem og lömbum. Ekki sáust þó breytingar á tönnum eða
kjálkabeinum sem bentu til flúoreitrunar. Ekki sáust heldur skemmdir á tönnum
hrossa. Vert er að benda á að oft líður langur tími áður en áhrif flúormengunar í
fóðri koma fram í tönnum dýra.
5.3.3 Önnur dýr
Umhverfisvöktun álvers Alcoa Fjarðaláls við Reyðarfjörð nær aðeins til valinna
lífvera. Fjölmargar aðrar lífverur finnast í grennd við álverið. Má þar nefna hreindýr
auk fjölda tegunda fugla, smádýra og plantna sem geta ýmist verið bundnar við
land, ferskvatn eða sjó. Áhrif flúors á margar þessara tegunda hafa lítið verið
könnuð hér á landi.
Gerðar voru mælingar á styrk flúors í kjálkabeinum hreindýra í grunnrannsóknum
álvers Alcoa Fjarðaáls. Um 150 hreindýr héldu sig í Reyðarfirði í árslok 2012 og fram
í byrjun árs 2013, aðallega á svæðinu frá Áreyjum og austur í Eskifjörð. Nokkrum
sinnum sást til hreindýra utan þess tíma skv. dagbók um hagagöngu hreindýra árið
2012 (Náttúrustofa Austurlands, óbirt). Meðalstyrkur flúors í mosa og fléttum var
yfir viðmiðunarmörkum fyrir nautgripi, eða 129 µg/g í mosa og 56 µg/g í fléttum.
Ekki er með öllu ljóst hver heildar styrkur flúors í fæðu hreindýra sem héldu sig í
67
Reyðarfirði í árslok 2012 var. Hreindýr bíta þó á víðfeðmum svæðum þannig að
langtíma styrkur flúors í fæðu þeirra ætti að vera lægri en sá styrkur sem var að
mælast í gróðri í Reyðarfirði sumarið 2012. Langtímaáhrif flúors á hreindýr eru ekki
ljós og er vert að fylgjast með styrk flúors í fæðu þeirra og afla upplýsinga um ferðir
þeirra áfram.
Gæsir eru dæmi um fugla sem bíta gras og geta orðið fyrir áhrifum af völdum
flúors en viðmið flúors í fóðri fyrir t.d alifugla eru mun hærri heldur en mældist í
grasi í Reyðarfirði sumarið 2012.
5.4 Yfirborðsvatn
Engar stórvægilegar breytingar urðu á þeim gildum sem mæld voru í vatnsýnum
árið 2012 miðað við fyrri ár. Helst mætti nefna að styrkur flúors í Grænavatni
hækkaði nokkuð frá árinu 2011, ólíkt gildum fyrir aðra sýnatökustaði sem allir
sýndu lækkun frá árinu 2011. Þessi hækkun kemur aðallega fram í sýni sem tekið
var í júlí en styrkurinn lækkaði svo aftur í sýni sem tekið var í október. Þetta er í
samræmi við mikla hækkun í flúor styrk í regni í júní og ágúst, auk þess að
Grænavatn er staðsett undan ríkjandi vindátt frá iðnaðarsvæðinu. Ástæða þess að
þessi aukning mælist ekki í ánum á sama svæði er líklega vegna söfnunaráhrifa sem
getur gætt í vötnum, sérstaklega yfir sumarið þegar uppgufun er meiri. Sýrustig
hækkaði á öllum sýnatökustöðum en mældist þó innan þeirra marka sem mælst
hafa á fyrri árum. Þau PAH efni sem reglugerð segir til um að fylgjast skuli með voru
á mörkum þess að vera greinanleg á öllum sýnatökustöðum og styrkur annarra PAH
efna var einnig lágur. Lítil breyting varð á mældum gildum fyrir styrk súlfats og
basarýmd.
6 Lokaorð
Hækkuð gildi flúors í gróðursýnum milli áranna 2011 og 2012 eru rakin til hærri
styrks flúors í lofti sem og veðurfarslegra þátta eins og lítillar úrkomu sumarið 2012
í Reyðarfirði. Hærri styrkur flúors í lofti árið 2012 miðað við árið á undan er rakinn
til bilunar í þurrhreinsivirki álversins.
Breytilegur styrkur flúors í mismunandi tegundum gróðurs verður ekki skýrður
öðruvísi en með samspili margra ólíkra þátta, s.s. upptöku og losun ólíkra tegunda,
veðurfarslegum þáttum og tímasetningu söfnunar.
Þar sem styrkur flúors í grasi var yfir viðmiðunum fyrir sauðfé og nautgripi
norðvestan álvers er full ástæða til að fylgjast áfram með búfénaði í Reyðarfirði,
sérstaklega ungviði frá sumrinu 2012.
68
7 Heimildir
Alcoa Fjarðaál (2011). Vöktunaráætlun. Álver Alcoa Fjarðaáls Reyðarfirði. Útbúið
fyrir Umhverfisstofnun. Reyðarfjörður: Alcoa Fjarðaál.
Chris Livesey & Jo Payne (2011). Diagnosis and investigation of fluorosis in livestock
and horses. In Practice vol 33, bls 454-461.
Davison, A.W. & Weinstein, L.H. (2006). Investigation of the sources of elevated
fluoride in vegetation in the Reyðarfjörður area. Í: External Environmental
Monitoring. Fjarðaál-Alcoa Smelter Reyðarfjörður. Summary of NA activites in
2006. Neskaupstaður: Náttúrustofa Austurlands.
Davison, A.W., Erlín Jóhannsdóttir og Kristín Ágústsdóttir (2010). External
Environmental Monitoring. Alcoa-Fjarðaál Smelter in Reyðarfjörður. Results of
on-going monitoring from 2006 to 2009 and comparison with the baseline
survey from 2004 and 2005. Neskaupstaður: Náttúrustofa Austurlands.
Davison. A.W, Erlín Jóhannsdóttir og Kristín Ágústsdóttir (2009). External
Environmental Monitoring. Fjarðaál-Alcoa Smelter Reyðarfjörður. Summary of
activites in 2008 by Náttúrustofa Austurlands. Neskaupstaður: Náttúrustofa
Austurlands.
EarthTech (2006). Assessment of Air Quality Impacts of Emissions from the Alcoa
Aluminium Plant in Reydarfjordur, Iceland.
Efnagreining, Nýsköpunarmiðstöð Íslands (2012). Mælingar fyrir Veðurstofu
Íslands, SO2 safnað á síur.
European food safety authority (2010). Statement of EFSA on the possible risks for
public and animal health from the contamination of the feed and food chain
due to possible ash-fall following the eruption of the Eyjafjallajökull volcano in
Iceland - urgent advice 1. Parma:Italy
Erlín Emma Jóhannsdóttir, Kristín Ágústsdóttir og Alan W. Davison (2012).
Umhverfisvöktun í Reyðarfirði 2011. Gróður og yfirborðsvatn. Unnið fyrir HRV.
Neskaupstaður: Náttúrustofa Austurlands.
Erlín Jóhannsdóttir og Kristín Ágústsdóttir (2008). External Environmental
Monitoring. Fjarðaál-Alcoa Smelter Reyðarfjörður. Summary of activites in
2007 by Náttúrustofa Austurlands. Neskaupstaður: Náttúrustofa Austurlands.
Franzaring, J., Klumpp, A. & Fangmeier, A. (2007). Active biomonitoring of airborne
fluoride near an HF producing factory using standardised grass cultures.
Atmospheric Environment, 41 , 4828–4840.
Guðrún Á. Jónsdóttir, Erlín Emma Jóhannsdóttir og Kristín Ágústsdóttir (2005).
Baseline Survey Report. External Environmental Monitoring – Ecological
Survey. Neskaupstaður: Náttúrustofa Austurlands.
Hermann Þórðarsson (2012). Viðhald og kvörðun loftmælingastöðva. Skýrsla vor og
haust. Nýsköðunarmiðstöð Íslands, 6EM12011.
69
Hörður Kristinsson (2010). Íslenska plöntuhandbókin, blómplöntur og byrkningar
(3. útgáfa). Reykjavík: Mál og menning.
Hörður Kristinsson, Eva G. Þorvaldsdóttir og Björgvin Steindórsson (2007). Vöktun
válistaplantna 2002-2006. Reykjavík: Náttúrufræðistofnun Íslands.
Kristín Ágústsdóttir (2011). Álver Alcoa Fjarðaáls. Flúoríð í ,,vetrarheyi”.
Neskaupstaður: Náttúrustofa Austurlands.
Kristín Ágústsdóttir (2007). External Environmental Monitoring. Fjarðaál-Alcoa
Smelter Reyðarfjörður. Summary of NA activites in 2006. Neskaupstaður:
Náttúrustofa Austurlands.
Landmælingar Íslands. IS50v kortagrunnur 1:50.000. Útgáfa 1.1 ©Landmælingar
Íslands, leyfi nr. L05040009.
National Research Council (2005). Fluorine. In: Mineral tolerance of animals, 2nd
ed. National academy of sciences, National academies press. bls 154-181.
Náttúrufræðistofnun Íslands (1996). Válisti 1. Plöntur. Reykjavík:
Náttúrufræðistofnun Íslands.
Náttúrufræðistofnun Íslands (2006). Plöntuvefsjá. Skoðað í febrúar 2012 á
http://vefsja.ni.is/website/plontuvefsja/
Náttúrustofa Austurlands (2012). Hagaganga hreindýra 2012. Óútgefin gögn.
Ongstad, L., C. I. Stoll & T. Aasland (1994). The Norwegian aluminium industry and
the local environment. Project to study the effects of industrial emission from
primary luminium plants in Norway- Summary report. 96 bls.
Ospar commission(2001). Polyciclic aromatic hydrocarbons (PAHs). Ospar priority
substance series.
Reglugerð um hámarksgildi fyrir tiltekin aðskotaefni í matvælum nr. 265/2010.
Reglugerð um eftirlit með fóðri nr. 340/2001.
Reglugerð um neysluvatn nr. 536/2001.
Reglugerð um brennisteinsdíoxíð, köfnunarefnisdíoxíð og köfnunarefnisoxíð,
bensen, kolsýringu, svifryk og blý í andrúmslofti nr. 251/2002
Reglugerð um arsen, kadmíum, kvikasilfur, nikkel og fjölhringa arómatísk
vetniskolefni í andrúmslofti nr. 410/2008.
Retec (2006). External Environmental Monitoring Baseline Survey. Fjarðaál Smelter
Project. Reyðarfjörður. IS BECH1-18321-640 45 pp. +Appendices.
R. Liteplo, R. Gomes, P. Hower & H. Malcolm (2002). Fluorides. Environmental
Health Criteria 227. World Health Organization.
Sigurður H. Magnússon og Björn Thomas (2007a). Heavy metals and sulphur in
mosses around the aluminum smelter site in Reyðarfjörður in 2005. Reykjavík:
Náttúrufræðistofnun Íslands.
70
Sigurður H. Magnússon og Björn Thomas (2007b). Heavy metals and sulphur in
mosses around the aluminium smelter in Straumsvík in 2005. Reykjavík:
Náttúrufræðistofnun Íslands.
Sigurður Sigurðarson (á.á.). Áhrif eldgosa á dýr. Skoðað í febrúar 2011 á
http://www.mast.is/Uploads/document/yd_eydublod/ahrif_eldgosa_a_dyr.pdf
Umhverfisstofnun (2010). Starfsleyfi fyrir álver Alcoa Fjarðaáls sf., Hrauni 1 í
Reyðarfirði. kt. 5203034210. Skoðað í febrúar 2012 á
http://www.ust.is/library/Skrar/Atvinnulif/Starfsleyfi/Starfsleyfi-igildi/alver/Alcoa_Fjardaal_2026.pdf
Veðurstofa Íslands (2012). Skoðað í mars og apríl 2012 á
http://www.vedur.is/vedur/vedurfar/manadayfirlit/.
Vike, E. (1999). Air-pollutant dispersal patterns and vegetation damage in the
vicinity of three aluminum smelters in Norway. The Science of the Total
Environment, 236, 75-90.
Vike, E. (2005). Uptake, Deposition and Wash Off of Fluoride and Aluminium in
Plant Foliage in the Vicinity of an Aluminium Smelter in Norway. Water, Air, &
Soil Pollution, 160 (1-4), 145-159.
Vike, E. & Håbjørg, A. (1995). Variation in fluoride content and leaf injury on plants
associated with three aluminum smelters in Norway. The Science of the Total
Environment, 163, 25-34.
Weinstein, L. H. & Davison, A. W. (2004). Fluorides in the Environment. Wallingford,
UK: CABI publishing.
Weinstein, L.H. (1983). Effects of Fluorides on Plants and Plant Communities: An
Overview. Í: Shupe, J.L., Peterson, H.B. & Leone, N.C. (ritstj.), Fluorides: Effects
on Vegetation, Animals, and Humans (bls. 61-82). Salt Lake City, Utah: Paragon
Press.
71
Mýrargötu 10 ● 740 Neskaupstaður ● Sími 477-1774 ● Fax 477-1923 ● Netfang: [email protected]
Tjarnarbraut 39B ● 700 Egilsstaðir ● Sími: 471-2813 og 471-2774 ● www.na.is